Het OM in cijfers

Invloed coronamaatregelen op criminaliteitsbeeld

In 2021 daalde de geregistreerde criminaliteit met 7 procent. In totaal kwamen 758.000 misdrijven ter kennis van de politie. In 2020 waren dat nog 818.300 misdrijven. 

Net als vorig jaar is het criminaliteitsbeeld door de coronapandemie en de getroffen maatregelen beïnvloed. Meer mensen bleven thuis, er was een avondklok en een deel van het jaar waren de horeca en ‘niet-essentiële’ winkels gesloten. Het effect van deze maatregelen is net als in 2020 goed zichtbaar in de criminaliteitscijfers van de politie. Nadat in 2020 het aantal woninginbraken al met 22 procent was gedaald, is dat in 2021 verder afgenomen met nog eens 23 procent. Maar ook het aantal gemelde gevallen van zakkenrollerij daalde met 14 procent en van straatroof met 27 procent. Hetzelfde geldt voor winkeldiefstal, die verder afnam met 11 procent. 

De rol van onlinecriminaliteit bleef in 2021 groot. Hoewel het aantal aangiften en meldingen van deze fraudevorm iets afnam, is het nog steeds 38 procent hoger dan in 2019. Dat bestendigt het beeld dat vanwege de coronamaatregelen een deel van de offlinecriminaliteit zich heeft verplaatst naar de onlinewereld. Het aantal geregistreerde gevallen van fraude met onlinehandel bleef hoog, juist omdat meer mensen tijdens de perioden van winkelsluiting aangewezen waren op webwinkels voor hun aankopen. Het aantal gevallen van identiteitsfraude daalde weliswaar iets ten opzichte van 2020, maar is nog steeds 30 procent hoger dan in 2019. De groei blijkt ook uit de toegenomen financiële schade van deze praktijken. Uit jaarcijfers van de Fraudehelpdesk blijkt dat in 2021 de gemelde schade verder is gestegen van 41 miljoen euro in 2020 tot bijna 47 miljoen euro in 2021. In 2019 was dit nog 26 miljoen euro; een toename van 81 procent in twee jaar. De meeste melders werden slachtoffer van webwinkelfraude en WhatsAppfraude.

Maar ook vormen van echte cybercrime, zoals hacken, DDoS- of ransomwareaanvallen namen volgens de politieregistratie in 2021 verder toe. Nadat het aantal bij de politie bekende gevallen van cybercrime in 2020 met maar liefst 132 procent was toegenomen, steeg het aantal in 2021 verder met 33 procent tot 14.900 gevallen.

De gewijzigde criminaliteitsvormen hebben invloed op het aantal verdachten dat in beeld komt tijdens de opsporing en vervolging. Dat komt enerzijds door de afname van het aantal aangehouden verdachten van traditionele (vermogens)delicten, maar ook doordat bij onlinecriminaliteit doorgaans minder verdachten in beeld komen, en doordat één verdachte van onlinecriminaliteit vaak veel meer slachtoffers maakt (met soms wel meer dan 200 slachtoffers in één zaak). 

Resultaten Veiligheidsagenda

De minister van Justitie en Veiligheid, de Regioburgemeesters en het College van procureurs-generaal van het OM hebben met instemming van de Korpsleiding van de politie een gemeenschappelijke Veiligheidsagenda opgesteld voor de periode 2019-2022. Dit zijn de onderwerpen die, uiteraard met inachtneming van de lokale prioriteiten, altijd meegewogen worden bij de inzet van de politie. Centraal staan de thema’s georganiseerde misdaad, de bestrijding van mensenhandel, cybercrime, online seksueel misbruik en de executie (tenuitvoerlegging) van vonnissen. De afgesproken normen en de resultaten van 2021 staan vermeld in de tabel.

In 2020 stabiliseerde het aantal onderzoeken naar criminele samenwerkingsverbanden (csv’s) zich op het niveau van 2019. In 2021 is het aantal onderzoeken toegenomen tot 9 procent boven het niveau van 2020. Hiermee is de doelstelling voor 2021 ruimschoots behaald. Ook de groei van het aantal verdachten voor mensenhandel heeft zich in 2021 gestaag voortgezet en is uiteindelijk ruim boven het gestelde streefaantal voor 2021 geëindigd. Hetzelfde geldt voor de reguliere cybercrimezaken. Verder zijn 40 fenomeenonderzoeken en 9 hightechcrimeonderzoeken tactisch afgerond. Daarmee is de doelstelling voor fenomeenonderzoeken nagenoeg gerealiseerd. Fenomeenonderzoeken zijn complexe onderzoeken die uitgevoerd worden door de cybercrimeteams van de politie en die gericht zijn op de bestrijding van cybercriminelen en hun geavanceerde technologische methoden om misdrijven te plegen. In het jaarverslag van de Politie worden de resultaten uitgebreid toegelicht.

Aanpak criminele samenwerkingsverbanden en ondermijnende criminaliteit

De bestrijding van ondermijnende criminaliteit en actieve criminele samenwerkingsverbanden is een belangrijke prioriteit van het OM, waarin steeds meer tijd en capaciteit wordt geïnvesteerd. 

De inzet van het OM in de aanpak van georganiseerde criminaliteit en andere vormen van ondermijning omvat echter meer dan de hierna volgende cijfers over onderzoeken of strafzaken laten zien. Vaak gaat het om complexe en langdurige opsporingsonderzoeken met een groot aantal verdachten, getuigen en slachtoffers, steeds vaker met internationale dimensies. Daarbij neemt het OM actief deel aan een integrale aanpak, in samenwerking met het lokaal bestuur, de politie en de Belastingdienst. Niet in alle onderzoeken is de inzet om een verdachte strafrechtelijk te vervolgen. Soms zijn bestuurlijke of fiscale interventies effectiever, zodat vervolging niet nodig is. Dan stelt het strafrechtelijk onderzoek de andere partners in staat te interveniëren.  

De intensivering van de bestrijding van georganiseerde criminaliteit leidt tot een verdere toename van het aantal nieuwe en lopende onderzoeken naar criminele samenwerkingsverbanden. In 2021 zijn 2.382 nieuwe of lopende strafrechtelijke onderzoeken uitgevoerd. Met name het aantal onderzoeken dat onder leiding van de  arrondissementsparketten wordt uitgevoerd blijft stijgen. 

Door onderscheid te maken naar het belangrijkste aandachtsgebied wordt zicht verkregen op de centrale thematiek van de onderzoeken. In veel gevallen heeft een onderzoek meerdere aandachtsgebieden. Zo kennen drugsonderzoeken regelmatig witwassen of vuurwapens en explosieven als tweede aandachtsgebied. Witwassen komt omgekeerd vaak voor in combinatie met drugshandel of mensenhandel. En vuurwapens en explosieven zijn vaak een combinatie met levensdelicten. Veel criminele groeperingen zijn immers op verschillende criminele terreinen actief. 

Van de onderzoeken die worden uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van de arrondissementsparketten richt het merendeel zich op de productie van en handel in drugs en het witwassen van de daarbij verdiende winsten. Het aantal onderzoeken naar criminele organisaties die zich bezighouden met de handel in cocaïne en heroïne stijgt het meest; 41 procent meer onderzoeken dan in 2020. Daarnaast nam het aantal onderzoeken naar synthetische drugs – net als in 2020 – verder toe: een stijging van 23 procent ten opzichte van 2020. Naast drugsgerelateerde onderzoeken nam het aantal onderzoeken met als aandachtsgebied wapens en explosieven toe met 65 procent; van 48 naar 79. Na een afname in 2020 steeg in 2021 het aantal onderzoeken naar mensenhandel en mensensmokkel weer. 

Het aantal onderzoeken dat onder verantwoordelijkheid van het Landelijk Parket wordt uitgevoerd, vaak door de Landelijke Recherche, liep in 2021 terug tot 281 onderzoeken. Dat is een bewuste keuze. Het LP concentreert zich steeds meer op grote onderzoeken met een langere looptijd en grotere complexiteit. Net als bij de arrondissementsparketten is een flink deel van de onderzoeken gericht op de opsporing van drugsgerelateerde misdrijven. 

Strafrechtelijke onderzoeken die onder verantwoordelijkheid van het Functioneel Parket worden uitgevoerd, concentreren zich primair op fraude en milieucriminaliteit. Het merendeel van de onderzoeken wordt verricht in samenwerking met de FIOD, de politie en de opsporingsdiensten van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Indien de resultaten van het strafrechtelijk onderzoek daar de mogelijkheid toe geven, kan de officier van justitie besluiten om één of meerdere verdachten strafrechtelijk te vervolgen. In 2021 behandelde het OM meer dan 1.800 strafzaken tegen een verdachte met een relatie naar de georganiseerde criminaliteit. Het merendeel van de ondermijningszaken is voorgelegd aan de rechter. In 2020 sprak de rechter in 1.353 ondermijningszaken een vonnis uit, waarbij 1.113 verdachten schuldig werden bevonden en 178 verdachten werden vrijgesproken. 

Van de 1.113 strafzaken waarin de verdachte door de rechter schuldig werd bevonden legde de rechter in 906 gevallen, ofwel in 81 procent, een vrijheidsstraf op. In 166 zaken was dat in combinatie met een taakstraf. In totaal legde de rechter aan 275 personen een taakstraf op. In 114 zaken werd (ook) een geldboete opgelegd voor een totaal bedrag van € 6,4 miljoen. Dat is forse toename in vergelijking met 2020. Toen legde de rechter in 71 zaken een geldboete op met een totale waarde van € 2,4 miljoen.

Verreweg de meeste verdachten, in totaal 406, werden veroordeeld tot een vrijheidsstraf voor de productie en handel in drugs. Eén derde daarvan werd veroordeeld tot een vrijheidsstraf tot één jaar en circa 40 procent tot een vrijheidsstraf van 2 tot 5 jaar. In totaal werden 95 verdachten veroordeeld tot een gevangenisstraf van meer dan 5 jaar, waarvan 25 verdachten tot een straf van 10 tot 20 jaar en 4 verdachten tot een straf van 30 jaar.

Het OM heeft in 2021 – naast strafrechtelijke onderzoeken – weer geïnvesteerd in de civiele verbodsprocedures van outlaw motorcycle gangs (OMG’s). Voor het eerst zijn zaken voor de rechter gebracht inzake verdenking van voortzetting van de werkzaamheid van de verboden organisatie(s) (artikel 140 lid 2 Sr). 

De instroom van misdrijfzaken

In 2021 daalde het aantal nieuwe strafzaken dat bij het OM instroomde met 6 procent. In 2020 daalde het aantal nieuwe strafzaken al met 8 procent. Al met al registreerde het OM 166.600 nieuwe strafzaken in 2021. Ongeveer 8 procent van de verdachten in die strafzaken was minderjarig, 90 procent van de verdachten was meerderjarig. In 2 procent van de zaken ging het om een rechtspersoon. Die verhoudingen zijn al jaren stabiel.

Daarnaast zijn in 2021 8.600 strafzaken opnieuw ingestroomd om nog een keer behandeld te worden. Meestal gaat het om een strafbeschikking die niet geëxecuteerd kan worden of waartegen verzet is ingesteld. Al met al stroomden in 2021 175.200 strafzaken in die door het OM in behandeling zijn genomen.

Minder instroom door coronamaatregelen

Zoals is beschreven aan het begin van dit hoofdstuk is de instroom van nieuwe strafzaken sterk beïnvloed door de coronamaatregelen. Niet alleen gingen de winkels en horeca dicht, ook veel buitenlandse toeristen bleven weg. Zo lag in 2021 het aantal reizigers dat ons land bezocht via een luchthaven zo’n 60 procent onder het niveau van 2019.¹

Vooral de instroom van de zogenaamde interventiezaken nam door de maatregelen meer dan gemiddeld af. Interventiezaken, zaken die meestal via ZSM worden aangemeld en behandeld, zijn delicten die zich vooral binnen de stad of regio afspelen, met duidelijke pieken in het weekend. Het gaat dan om verdachten van veel voorkomende delicten als (winkel)diefstal, inbraak, vernieling en eenvoudige mishandeling. Juist dit type criminaliteit is door de winkelsluiting en horecasluiting afgenomen. In 2021 registreerde het OM 109.600 nieuwe interventiezaken; 7 procent minder dan in 2020 en 16 procent minder dan in 2019. De instroom van het aantal nieuwe onderzoekszaken, ook wel ‘high-impact-zaken’ genoemd, daalde in 2020 met 9 procent maar herstelde in 2021 enigszins tot 23.300. Dit zijn zwaardere misdrijfzaken waarbij de verdachte meestal in bewaring wordt gesteld. Zo steeg bijvoorbeeld het aantal nieuwe zedenzaken, nadat het vorig jaar nog was gedaald. In 2021 registreerde het OM 10 procent meer zedenzaken, 2.580 verdachten. Dat is het hoogste instroomniveau sinds 2016. Het aantal verdachten van huiselijk geweld daalde daarentegen voor het tweede jaar op rij. In 2021 registreerde het OM 9.200 strafzaken vanwege huiselijk geweld, een afname van 11 procent ten opzichte van voorgaand jaar. 

Ernstig geweld en levensdelicten 

In 2021 zet de zorgelijke trend door die voor het eerst in 2019 zichtbaar werd; het OM registreert steeds meer strafzaken tegen jongeren die verdacht worden van het plegen van een ernstig geweldsdelict of een levensdelict. Steeds vaker heeft een verdachte een (steek)wapen bij zich. Het aantal minderjarige verdachten dat wordt verdacht van een delict in combinatie met illegaal wapenbezit steeg in 2 jaar met 57 procent. Bij jongvolwassenen (18-21 jaar) nam dat aantal toe met 35 procent.

In 2020 steeg de instroom van zaken tegen een minderjarige verdachte van een ernstig geweldsdelict met 20 procent, van 1.633 naar 1.960. Daarbij gaat het om verdachten van zware mishandeling, diefstal met geweld, afpersing of ernstige bedreiging, al dan niet in groepsverband. In 2021 registreerde het OM 1.920 nieuwe geweldszaken tegen minderjarige verdachten. Ook het aantal jongvolwassenen tussen 18 en 21 jaar dat verdacht wordt van een ernstig geweldsdelict bleef hoog. Het OM registreerde 1.946 zaken in 2021. In 2020 waren dat 2.018 verdachten. Dat is 31 procent meer dan in 2019.
Het aantal nieuwe strafzaken met een jongere verdachte van (een poging tot) doodslag nam ook in 2021 verder toe. In 2021 zijn 198 strafzaken met een minderjarige verdachte geregistreerd waarbij sprake was van een verdenking van (een poging tot) doodslag. In 2020 waren dat er 190. Daarbij ging het in 94 procent om een poging, in 2021 is dat in 89 procent. Daarbovenop zijn 266 strafzaken met een jongvolwassen verdachte geregistreerd voor (een poging tot) doodslag. In 2020 waren dat 223 verdachten. Een groei van 19 procent. In beide jaren ging het in 91 procent van de zaken om een poging. Het aantal volwassen verdachten van (poging) doodslag daalde met 1 procent.

Het totaalaantal verdachten, inclusief volwassen verdachten, van (een poging tot) moord steeg met 11 procent. Maar het aantal minderjarige verdachten van (poging) moord verdrievoudigde in een jaar tijd en nam toe van 26 tot 76 personen. In 2020 ging het in 88 procent om een poging tot moord. In 2021 is dat in 83 procent. Het aantal jongvolwassen verdachten van (poging) moord nam toe van 64 naar 81. In 2020 ging het in 75 procent om een poging moord, in 2021 is dat aandeel afgenomen tot 44 procent. Dat betekent dat niet alleen het aantal jonge verdachten groeit, maar ook dat zij vaker verdacht worden van een voltooid levensdelict. Tot slot nam ook het aantal volwassen verdachten van (een poging) moord toe met 11 procent; van 288 in 2020 naar 319 in 2021. In 48 procent was sprake van een poging. Dat was in 2020 nog 57 procent.

Onlinecriminaliteit

De toename van het aantal aangiften van onlinecriminaliteit en cybercriminaliteit vertaalt zich ook in de instroomcijfers van het OM. Het aantal nieuw ingeschreven verdachten van cyberdelicten nam in een jaar toe van 481 naar 574; een toename van 21 procent. In twee jaar tijd is het aantal verdachten met 47 procent gestegen.

Verder nam het aantal verdachten van horizontale fraude toe met 29 procent. Horizontale fraude is fraude tussen burgers onderling en vindt vaak plaats in de onlinewereld. Opvallend is de groei van het aantal zaken tegen zogenaamde geldezels. Dat steeg in één jaar van 365 naar 1.363. Geldezels zijn mensen die worden geronseld om hun rekening te laten misbruiken door criminelen. Vaak storten slachtoffers van internetoplichting geld op de rekening van deze geldezels. Daarnaast steeg het aantal verdachten van identiteitsfraude (zoals WhatsApp-fraude of voorschotfraude) met 15 procent tot 732 zaken.

Maatschappelijke onrust 

Het jaar 2021 kenmerkt zich door meer maatschappelijke onrust en een dalend vertrouwen in het overheidsoptreden. Vooral de coronamaatregelen zoals de avondklok, de QR-toegangspas en vaccinatie, maakten om verschillende redenen sterke gevoelens los in een deel van de samenleving. Steeds meer burgers lieten hun ontevredenheid blijken door te protesteren tegen de maatregelen of door hun ongenoegen te uiten, bijvoorbeeld via sociale media. Daarbij werd regelmatig de grens van het wettelijk toelaatbare overschreden. 

In 2021 registreerde het OM 8.100 zaken vanwege belediging, opruiing of discriminatie, al dan niet in combinatie met andere strafbare feiten.² In 2020 waren dat er 7.500. Verdachten tussen 18 en 21 jaar werden 24 procent vaker verdacht van dergelijke feiten dan in 2020, minderjarigen maakten zich 13 procent vaker schuldig aan deze feiten. 

Het aantal vervolgingen voor belediging steeg met 6 procent, maar met bijna 10 procent ten opzichte van 2019. Het aantal zaken waarin sprake was van discriminatie, meestal vanwege ras of seksuele gerichtheid, steeg in één jaar met 13 procent tot 431. Belediging, opruiing of discriminatie ging vaak gepaard met andere strafbare feiten, zoals bedreiging. Het aantal keer dat een persoon ook vervolgd werd voor bedreiging steeg met 8 procent ten opzichte van 2020, maar met maar liefst 29 procent ten opzichte van 2019. Maar het bleef niet alleen bij het beledigen of bedreigen van groepen of personen, er werd ook steeds vaker opgeroepen strafbare feiten te plegen of in verzet te gaan tegen het openbaar gezag. In 2021 werd 254 keer een verdachte vervolgd voor opruiing. In 2020 was dat nog 111 keer en in 2019 slechts 43 keer. Uiteindelijk werd in 2021 ook verschillende keren daadwerkelijk geweld gebruikt. Naast de rellen van januari en november 2021, liepen diverse demonstraties uit de hand. Meer dan 1.200 personen werden verdachte vanwege verzet tegen de politie en in 1.046 zaken van mishandeling. Daarbij verdubbelde het aantal verdenkingen van zware mishandelingszaken in deze zaken in 2 jaar tot 134. Het aantal openlijke geweldplegingen verdubbelde tot 131. In de meeste gevallen richtte de agressie zich op de politie, bijzondere opsporingsambtenaren of andere ambtsdragers. In het politieke hart van Nederland, Den Haag, steeg de instroom van deze zaken het meest; 40 procent meer zaken dan voor de coronapandemie in 2019.

Het aantal behandelde misdrijfzaken

In 2021 zijn in totaal 182.100 misdrijfzaken behandeld en uitgestroomd, een deel na een beslissing van het OM en een deel na het vonnis van de rechter. Dat is nagenoeg gelijk aan het aantal zaken dat is behandeld in 2020. Een deel van deze uitgestroomde zaken maakte deel uit van de voorraad strafzaken die in 2020 is ontstaan door de tijdelijke sluiting van de rechtbanken vanwege de coronapandemie.

Misdrijfzaken afgedaan door het OM

In 2021 is 56 procent van de behandelde strafzaken zelfstandig afgedaan door het OM. Daarvan zijn 31.700 zaken afgedaan met een strafbeschikking. Dat is 17 procent van de totale uitstroom. In 2020 waren dat er nagenoeg evenveel: 31.000 zaken. Dat is opmerkelijk omdat juist de eenvoudige strafzaken die zich goed lenen voor een strafbeschikking vanwege de coronamaatregelen verder afnamen. Dat betekent dat in 2021 ook zaken met een strafbeschikking zijn afgedaan die voorheen aan de politierechter zouden zijn voorgelegd. Dat is het gevolg van de maatregelen om de zogenaamde ’coronavoorraad’ af te bouwen. 

Verder daalde het aantal zaken dat is afgedaan met een voorwaardelijk sepot. In 2020 groeide het aantal voorwaardelijk sepotbeslissingen nog met 30 procent. Het is aannemelijk dat de snelle stijging in 2020 samenhangt met de in korte tijd gegroeide voorraad en het plotseling grotere gebrek aan zittingsruimte. Ook het aantal onvoorwaardelijke sepots daalde in 2021 licht. In 57.700 zaken besloot de officier de strafzaak te seponeren. In 40.000 zaken was dat om technische redenen; meestal was er onvoldoende bewijs of was verdachte ten onrechte als zodanig aangemerkt. In 13.600 zaken kwam de officier om beleidsmatige redenen tot een sepotbeslissing, bijvoorbeeld vanwege een reclasseringsbelang of omdat de verhouding tot de benadeelde inmiddels zou zijn hersteld.

In 2021 is 2.400 maal een klachtprocedure ex artikel 12 Sv behandeld door het gerechtshof tegen de beslissing van het OM om een verdachte niet te vervolgen. Dat is een lichte toename; een jaar eerder waren dat 2.300 klachten. In 5 procent was volgens het gerechtshof de klacht gegrond en moest het OM alsnog tot vervolging overgaan. 

Meer afdoen na een OM-hoorgesprek 

Om de schaarse zittingscapaciteit te ontlasten is besloten meer zaken via een hoorgesprek van het OM te behandelen, zeker als de officier van plan is een strafbeschikking op te leggen. Het horen van de verdachte kost weliswaar extra capaciteit, maar draagt bij aan de zorgvuldigheid waarmee de schuld van de verdachte wordt vastgesteld. Daarnaast kan de verdachte kenbaar maken welke persoonlijke gevolgen de beoogde sanctie zal hebben. Bij bepaalde (hogere) straffen of maatregelen is horen verplicht. Bij een hoorgesprek kan een verdachte zich laten bijstaan door een raadsman. De parketten hebben voor de organisatie van extra hoorgesprekken tijdelijk middelen ontvangen om extra personeel aan te trekken, maar ook voor de inzet van apparatuur om een verdachte op afstand te horen. 

In 2020 zijn in totaal 7.200 zaken afgedaan na een OM-hoorgesprek. In 2021 is het aantal zaken dat uitstroomt na een OM-hoorgesprek verdrievoudigd: in 21.800 zaken is een verdachte uitgenodigd voor een hoorgesprek met de officier van justitie. Dat is 14 procent van alle zaken die in die periode zijn ingestroomd en zijn afgedaan. In 42 procent van deze zaken is een strafbeschikking opgelegd, in 20 procent is besloten de zaak alsnog voor te leggen aan de rechter. In 17 procent volgde een voorwaardelijk sepot. 

Ontwikkeling van rechtbankvonnissen in misdrijfzaken

Door de coronapandemie zijn in de periode van 17 maart tot 11 mei 2020 nauwelijks strafzittingen georganiseerd. Vele strafzaken zijn van zitting gehaald waardoor de voorraad op zitting te plannen zaken snel is gegroeid. Om die voorraden weg te werken hebben OM en ZM maatregelen afgesproken om eind 2021 de voorraden weer terug te brengen tot het niveau van 17 maart 2020. Dat is deels gelukt. De voorraad strafzaken voor de meervoudige kamer (MK), de meest ernstige strafzaken, is tot ruim onder het niveau van 17 maart 2020 geslonken. Ook de voorraad jeugdzaken is weer terug op het oude niveau. Helaas is dat niet het geval voor de voorraad strafzaken die door de politierechter (PR) behandeld moet worden. Die voorraad was aan het eind van 2021 nog 9 procent groter dan op 17 maart 2020. Desondanks is ook deze voorraad geslonken. Op het piekniveau was de voorraad 46 procent groter dan voor de coronaperiode. Dat laat onverlet dat het OM zich zorgen maakt over de toekomstig beschikbare zittingscapaciteit. De afname van de voorraad is flink ‘geholpen’ door de sterk achterblijvende instroom van nieuwe zaken. Zodra de instroom van strafzaken weer herstelt, kan bij gelijkblijvende zittingscapaciteit de voorraad weer gaan groeien. 

In 2021 stroomden in totaal 79.600 zaken uit met een eindvonnis van de rechter. Dat is 5 procent meer dan in 2020, maar 16 procent minder dan in 2019. Toen deed de rechter meer dan 95.000 zaken af. Het aantal door de meervoudige kamer uitgesproken vonnissen steeg ten opzichte van 2020 met 4 procent, van 11.500 naar 12.000. Ook het aantal vonnissen van de politierechter herstelde na de sterke afname in 2020 met 4 procent. De politierechter sprak in 63.600 zaken een vonnis uit. In vergelijking met 2019 bleef het aantal vonnissen van de politierechter wel sterk achter. Toen deed de politierechter 77.400 zaken af met een vonnis. De kinderrechter behandelde in 2021 4000 zaken; een toename van 11 procent ten opzichte van 2020.

Net als in 2020 legde de rechter in 76 procent van de behandelde zaken een straf op aan de verdachte. In 2 procent werd de verdachte weliswaar schuldig bevonden, maar volgde geen straf. In 8 procent werd de verdachte door de rechter vrijgesproken. Circa 13 procent van de zaken werd ter terechtzitting gevoegd. Dat betekent dat de rechter een strafzaak voegt bij een andere strafzaak tegen dezelfde verdachte en één vonnis uitspreekt over zowel de hoofdzaak als de gevoegde zaak. 

Al enkele jaren is een trend zichtbaar dat de rechter wat vaker een langere vrijheidsstraf oplegt dan 5 jaar geleden. Dat kan komen doordat rechters strenger zijn gaan straffen, maar het kan ook komen doordat de gepleegde feiten ernstiger zijn. In 2021 legde de rechter in 91 procent van de zaken een vrijheidsstraf op van maximaal 1 jaar. Dat is gelijk aan 2020, maar minder vaak dan in 2017. Toen was dat in 93 procent. In 4 procent, ofwel 1.150 keer, sprak de rechter een gevangenisstraf uit tussen 1 en 2 jaar. Dat was vijf jaar geleden nog 3 procent. Bijna 5 procent van de verdachten kregen een langere straf opgelegd. Dat was in 2017 in 3 procent van de strafzaken. In 2021 werd niemand veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Het aantal veroordelingen tot TBS of een opname in een speciale inrichting daalde licht van 1.212 tot 1.139. 

In meer dan 15.000 strafzaken ging(en) de verdachte en/of het OM in hoger beroep. In 2.500 zaken is het hoger beroep uiteindelijk ingetrokken. In 2021 is in 14.400 strafzaken een arrest gewezen. Dat is maar liefst 28 procent meer dan in 2020. Toen waren dat nog 11.250 zaken. De hoge uitstroom is het positieve resultaat van de keuze van het Ressortsparket en de Gerechtshoven om zaken vaker enkelvoudig (door een alleensprekende rechter) af te doen in plaats van meervoudig. Die afspraak was onderdeel van het maatregelenpakket om de coronavoorraad af te bouwen. Dat is voor de hogerberoepszaken goed gelukt. 

Doorlooptijden

Wat hebben de coronamaatregelen en de voorraadvorming betekend voor de doorlooptijden van strafzaken? Binnen de strafrechtketen is verkorting van de doorlooptijd immers een belangrijk thema. Te lange doorlooptijden zijn onwenselijk, omdat zij tekortdoen aan het belang van slachtoffers van misdrijven en het recht van verdachten op berechting binnen een redelijke termijn. 

Het OM heeft zelf invloed op de doorlooptijd vanaf het moment dat de zaak instroomt tot het moment dat de zaak zelfstandig door het OM kan worden afgedaan, bijvoorbeeld met een strafbeschikking of een sepotbeslissing. Zo nam de gemiddelde doorlooptijd tussen het moment van instroom en uitstroom van een door het OM afgedane ZSM-zaak iets toe. In 2020 kostte het gemiddeld 85 dagen om een zaak te laten uitstromen. In 2021 is dat twee dagen langer. 

De doorlooptijd vanaf het moment dat het OM besluit de zaak voor de rechter te brengen tot aan het vonnis is de gezamenlijke verantwoordelijkheid van het OM en de Rechtspraak. De gemiddelde doorlooptijd van een ZSM-strafzaak die door de rechter wordt afgehandeld is in 2021 opgelopen tot gemiddeld 223 dagen. In 2020 was dat nog 209 dagen. De zwaardere onderzoekszaken worden gemiddeld genomen bijna net zo snel afgedaan door de rechter. In 2021 stroomde een onderzoekszaak binnen 237 dagen uit. Door de dwingende wettelijke termijnen die gelden voor de voorlopige hechtenis kennen deze zaken een redelijk constante doorlooptijd. De gemiddelde doorlooptijd van de zware ondermijningszaken, ook wel megazaken genoemd, liep in 2021 verder op tot bijna 640 dagen.

Binnen de strafrechtketen is specifieke aandacht voor de doorlooptijd van jeugdzaken, zaken met een verdachte van een ernstig verkeersongeluk (art. 6 Wegenverkeerswet 1994 (hierna: WVW)) en ernstige zedenzaken. Daarvoor zijn in 2019 zogenaamde ketennormen vastgesteld, met een gezamenlijke opdracht voor de ketenpartners om die normen te behalen.

Binnen de strafrechtketen is specifieke aandacht voor de doorlooptijd van jeugdzaken, zaken met een verdachte van een ernstig verkeersongeluk (art. 6 Wegenverkeerswet 1994 (hierna: WVW)) en ernstige zedenzaken. Daarvoor zijn in 2019 zogenaamde ketennormen vastgesteld, met een gezamenlijke opdracht voor de ketenpartners om die normen te behalen.

Het algemene beeld is dat ondanks de ketennormen in deze categorieën zaken geen verkorting van de doorlooptijd zichtbaar is. De doorlooptijd van OM-beslissingen in jeugdzaken bleef redelijk gelijk. De beoordeling van de jeugdzaak door het OM vond in 55 procent plaats binnen 30 dagen na instroom (doel 80 procent). In 2020 was dat 57 procent. Ook de doorlooptijd van zaken die door de kinderrechter zijn behandeld bleef nagenoeg gelijk. In 46 procent van de zaken werd een vonnis uitgesproken binnen 180 dagen na het eerste verhoor. Het doel om 80 procent van de jeugdzaken af te doen binnen 180 dagen is daarmee niet behaald. Dit doet de vraag rijzen of de normen voor jeugdzaken – die lang geleden zijn vastgesteld – nog wel passen bij de toenemende ernst van de jeugdzaken. Het ministerie van Justitie en Veiligheid is daarnaar een onderzoek gestart. Van de iets meer dan 560 ernstige verkeersdelicten (art. 6 WVW) die in 2021 behandeld werden, zijn er bijna 400 aan de rechter voorgelegd. Het lukte slechts in 15 procent van de zaken om deze binnen de ten doel gestelde termijn van 1 jaar na het incident op zitting te behandelen. In 2020 was dat in 10 procent. 

Van de 1.600 zedenzaken die de rechter in 2021 behandelde, lukte het uiteindelijk in 36 procent om een eerste zitting te houden binnen een half jaar nadat de zaak bij het OM was ingestroomd. De ketennorm is 80 procent. Het is duidelijk dat de normen en de praktijk ver uiteen liggen. Dat heeft meerdere oorzaken. De norm gaat uit van een ideale situatie waarin voldoende zittingscapaciteit beschikbaar is. Dit is niet het geval. Verder is juist in dit type zaak goed opsporingsonderzoek van groot belang. Bewijs verzamelen is vaak lastig. Het vergt de nodige tijd om onderzoek te doen om slachtoffers, getuigen en verdachten te achterhalen of te bevragen. Daarnaast vraagt het technisch bewijs na een aanranding of verkrachting ook medische capaciteit.

De behandeling van overtredingszaken 

Een overtreding is in het strafrecht een relatief licht strafbaar feit. Vaak betreft het strafbare feiten die worden gepleegd in het verkeer of overlastfeiten. In 2020 en 2021 kwamen daar de overtredingen op grond van de regionale noodverordeningen Covid-19 en de Tijdelijke wet maatregelen Covid-19 bij.

Het parket CVOM behandelt nagenoeg alle overtredingszaken voor het OM. Vanuit het oogpunt van rechtmatigheid, stelt het parket CVOM allereerst vast of er sprake is van bewezen schuld. In 2021 stroomden 443.900 dossiers in om te beoordelen. Dat is een aanzienlijke stijging ten opzichte van 2020. Toen registreerde het parket CVOM 320.100 dossiers. In 2019 waren dat 194.000 dossiers. De stijging van de instroom is te herleiden tot de handhaving van coronaregels.

Met name de avondklok die gold van januari tot april 2021 leidde tot veel extra dossiers om te beoordelen. Zo’n 30 procent van de dossiers werd afgekeurd omdat het proces-verbaal nog niet aan de wettelijke vereisten voldeed en ging retour naar de politie. Een groot deel van de goedgekeurde dossiers – namelijk 229.200 – is doorgestuurd naar het CJIB om namens het OM een strafbeschikking op te leggen. Een ander deel van deze zaken – zo’n 90.000 zaken - is geregistreerd door het parket CVOM voor eigen behandeling. 

In totaal, dus inclusief de 90.000 zaken die zojuist genoemd werden, registreerde het OM in 2021 160.000 nieuwe overtredingszaken; 5 procent meer dan in 2020. Toen stroomden 151.200 overtredingszaken in. Het aantal behandelde overtredingszaken steeg met 34 procent. Omdat in 2020 7 maanden lang geen kantonzittingen zijn georganiseerd is in die tijd een grote voorraad ontstaan. In 2021 zijn de kantonzittingen weer volgens het reguliere rooster gepland en aan het eind van 2021 is een zogenaamde inloopkamer gestart om te helpen de extra voorraad weg te werken. Dat heeft ertoe geleid dat in 2021 83 procent meer zaken door de kantonrechter zijn behandeld dan het jaar daarvoor. Het was echter onvoldoende om de snel gestegen voorraad tot aanvaardbare proporties terug te brengen. Ook in 2022 moet nog hard gewerkt worden om de voorraad overtredingszaken op tijd te behandelen.

Om de zittingscapaciteit te sparen zijn – net als bij de misdrijfzaken – ook meer zaken afgedaan met een strafbeschikking. In 2021 heeft het OM 52.600 overtredingszaken afgedaan met een strafbeschikking. Dat is 26 procent meer dan in 2020 en 60 procent meer dan in 2019. Helaas is ook het aantal sepotbeslissingen gestegen. Er zijn 11 procent meer zaken geseponeerd dan in 2020. Vanwege het tekort aan zittingen zijn veel zaken te oud geworden om nog door de rechter behandeld te mogen worden. 

Wet administratiefrechtelijke handhaving verkeersvoorschriften

Als burgers het niet eens zijn met een verkeersboete die hun wordt opgelegd, kunnen ze in beroep gaan bij de officier van justitie conform de Wet administratiefrechtelijke handhaving verkeersvoorschriften (WAHV). In 2021 zijn ruim 8 miljoen verkeersboetes opgelegd. Ongeveer 4 procent van de burgers, zo’n 336.000, ging in beroep bij de officier van justitie tegen de boete. De medewerkers van parket CVOM beoordeelden uiteindelijk 346.000 beroepschriften. Een deel daarvan lag op de plank van het voorgaande jaar (2020). Als de burger het niet eens is met de beslissing van het OM bestaat de mogelijkheid om in beroep te gaan bij de kantonrechter. Dat gebeurde in 46.200 gevallen. In totaal deed de kantonrechter in 40.000 beroepszaken een uitspraak.