Nader onderzoek in hoger beroep

In een mensensmokkelzaak en de zaak Nicky Verstappen bleven politie en OM speuren

Nooit eerder hadden advocaat-generaal Niny Jager-Huiskens en officier van justitie Mirjam Blom een mensensmokkelzaak op zitting gehad van deze proporties. “We hadden hier beelden waarbij je getuige bent van de doodsstrijd die mensen hebben gehad, liggend op stukken rauw vlees in een koelwagen. Je zag de ademnood, het happen naar lucht,” zegt Jager-Huiskens.

Blom had voor de rechtbank tegen de chauffeur van de koelwagen tien jaar gevangenisstraf geëist. Ze dacht een sterke zaak te hebben en had vertrouwen in een voor het OM en de slachtoffers goede afloop. De schok was daarom groot dat een dag na de zitting de verdachte op vrije voeten werd gesteld door de rechters in Rotterdam. “Klaarblijkelijk waren zij in de raadkamer er redelijk snel uit dat het niet tot een veroordeling kon komen,” zegt officier van justitie Blom van het Landelijk Parket in Rotterdam. “Ik heb meteen Niny gebeld en aangegeven dat we in deze zaak in hoger beroep moesten gaan.”

In deze zaak betekent dat nogal wat. Want om te komen tot een overtuigende bewijsconstructie is veel nader onderzoek nodig. Alleen wordt in de fase van het hoger beroep een zaaksteam vaak ontmanteld. Er is geen tijd meer en andere niet-opgeloste zaken hebben prioriteit. Bovendien is de verdachte voor de rechter gebracht. Op naar het volgende onderzoek. Dat kan vervelend zijn in de hogerberoepsfase, omdat die fase veel meer is dan het verlengstuk van de procedure in eerste aanleg. Dat bewijst zowel de mensensmokkelzaak van Blom en Jager-Huiskens als ook de zaak naar de dood van Nicky Verstappen: TGO Hei.

Politiebureau Eindhoven

In die zaak bevindt advocaat-generaal Gerard Sta zich in juli 2021 op het politiebureau in Eindhoven. Daar vindt op dat moment een verhoor plaats van Jos B. Hij is door de rechtbank in Limburg veroordeeld, omdat hij verantwoordelijk is voor de dood van Nicky Verstappen. Zowel de verdachte als het OM zijn in hoger beroep; het OM omdat het vindt dat de rechtbank onterecht heeft geoordeeld dat er geen sprake is van doodslag.

Het OM heeft in hoger beroep om het verhoor gevraagd omdat een medegedetineerde van de verdachte, Bekir E., belastend heeft verklaard over Jos B. Sta luistert vanuit de regiekamer mee met het verhoor. “Ik kon het niet geloven dat hij aan een betrekkelijk onbekende in de kern zijn verhaal had opgebiecht. We moesten het wel onderzoeken, we moesten hem ondervragen.”

Sta had enkele weken voor het verhoor gehoord over de belastende verklaring. Hij belde daarna direct met collega-AG Eefje Verheijen. Zij was op vakantie en Sta belde haar op haar werktelefoon. “Het was de eerste keer dat ik die tijdens een vakantie niet had meegenomen,” zegt Verheijen, “want met de werktelefoon bij de hand is het voor mij lastig om het werk helemaal los te laten. En hoe groot is de kans op een belangrijke, onverwachte ontwikkeling in hoger beroep? Bij thuiskomst las ik de berichten. Ik heb Gerard meteen gebeld en mijn privé-nummer onder zijn aandacht gebracht.”

Gebonk vanuit een koelwagen

Officier van justitie Blom weet in de andere zaak nog heel goed hoe en wanneer zij betrokken raakte. Het is 19 november 2019, rond etenstijd, als zij een telefoontje van de politie krijgt. Op de veerboot van Vlaardingen naar het Engelse Felixstowe zijn 25 mensen aangetroffen in een koelwagen; mensen hadden gebonk gehoord vanuit een vrachtwagen. Ook werd een gemaakt gat waargenomen in de koelwagen, gemaakt door de mensen in de truck. Uit dat gat stak af en toe een gezicht om naar lucht te happen. “Ik heb al heel lang geroepen dat het op dit punt wachten is op de eerste doden in Nederland, en toen ik hiervan hoorde dacht ik echt dat hier mensen zouden zijn overleden.” Uiteindelijk is Blom opgelucht dat iedereen het, weliswaar ternauwernood, overleeft. Mensen uit Irak en Koeweit, van wie er zes minderjarig zijn. “Ze waren er heel slecht aan toe. De veerboot was de haven al uitgevaren, maar maakte rechtsomkeert na de ontdekking van deze mensen.”

De chauffeur werd direct aangehouden. Hij ontkent enige betrokkenheid en zegt niets te weten van mensen in de door hem vervoerde koelcel. Het onderzoek leidt naar een vleesverwerkingsbedrijf in Duitsland, net over de grens bij het Drentse Emmer-Compascuum. Daar is het vlees door de chauffeur ingeladen. Dat is ook de enige plaats waar de mensen in de vrachtwagen kunnen zijn terechtgekomen zonder dat de chauffeur het had kunnen weten. “Omdat we de gegevens van de Duitse weegbrug hadden en het gewicht van de auto op de boot maar 200 kilogram daarvan afweek, was er in onze ogen voldoende bewijs dat de vluchtelingen niet bij het vleesverwerkingsbedrijf de auto zijn ingegaan,” zegt Blom, die het moment van inladen cruciaal noemt voor de bewijsvoering in deze zaak. “Want de 25 mensen die werden aangetroffen in de koelcel wegen bij elkaar veel meer dan 200 kilogram. Maar de rechtbank twijfelde, vond teveel onduidelijk en sprak vrij.”

“Eigenlijk was het voor het hoger beroep wel fijn dat de rechtbank heel duidelijk de punten van twijfel in deze zaak had aangegeven,” zegt Jager-Huiskens. “Dat is uiteindelijk de kapstok geworden voor het OM-appèl.” De rechtbank twijfelde onder meer aan het feit of er überhaupt wel gewogen was in Duitsland en op welk moment.

Ook vond de rechtbank het onduidelijk op welk tijdstip de vrachtwagen is weggereden. Jager-Huiskens: “Mirjam en ik hebben uitgebreid het dossier bestudeerd. Daaruit bleek ook dat de rechtbank niet met zekerheid kon vaststellen of het tijdstip van een selfie op de telefoon van één van de slachtoffers wel de juiste was en of de daaraan gekoppelde tijd wel de Centraal-Europese was. We moesten dus het hof overtuigen door al die twijfel weg te nemen. Het zelfde gold ook voor het wegen.”

Twee keer gehoord

Terug naar het politiebureau in Eindhoven. In de fase van het hoger beroep de plek waar Jos B. meerdere keren is ondervraagd, ook voordat hij werd geconfronteerd met Bekir E.’s belastende verklaring. Bij de rechtbank had Jos B. immers geen antwoord gegeven op voor de hand liggende vragen. Daarom werd hij door Sta en Verheijen in het begin van de hogerberoepsfase uitgenodigd om zijn verhaal te doen. Sta: “Dat is gebeurd vrij vlot na het vonnis van de rechtbank. Een verhoor door dezelfde mensen die hem eerder hebben ondervraagd. Doel was te achterhalen wat het vonnis waarin hij werd veroordeeld tot een celstraf van 12,5 jaar met hem deed. We wilden hem een uitgestoken hand geven en hem de kans geven te vertellen wat er echt is gebeurd. Dat deed hij helaas niet.”

Een paar maanden later zit Jos B. dus weer op hetzelfde politiebureau. Geen uitgestoken hand deze keer. Nu wordt hij geconfronteerd met de verklaring van Bekir E., die beweert dat de verdachte in de gevangenis heeft opgebiecht dat hij verantwoordelijk is voor de dood van Nicky Verstappen. “Het bijzondere in dat verhoor is dat hij langzaam van het bedachte afstapte en, na contact met zijn raadsvrouw, heel fel werd in zijn ontkenning,” zegt Sta, die samen met onder meer een recherchepsycholoog het verhoor volgt. “Daar heb ik veel aan gehad, ook aan de bijeenkomst daarna met de verhoorders en de andere meekijkers. Zij geven je heel goed inzicht in en duiding van wat daar in die verhoorkamer is gebeurd. Al met al kwam hij door zijn felheid authentiek over.”

Om te kunnen duiden in hoeverre de verklaring van Bekir E. betrouwbaar is, moet er nader onderzoek in de gevangenis plaatsvinden. “Je wilt weten wat Bekir E. kon weten van hetgeen de verdachte tegen hem zou hebben gezegd,” zegt Verheijen, die met Sta onderzoek deed naar onder meer de boeken en tijdschriften die hij las. “Kan datgene wat hij verklaart niet gewoon in een Panorama of krant hebben gestaan? Of in een boek over de zaak? Dat ga je dan onderzoeken.”

Al is het dat niet alleen. Ook is Bekir E. zelf gehoord en is er met vijf gevangenismedewerkers en een mede-gedetineerde gesproken over onder meer het contact tussen de verdachte en de getuige. Verheijen: “Hoe vaak hadden zij contact? Zou er sprake kunnen zijn van een band tussen deze twee? Dat wil je allemaal inzichtelijk hebben, voordat je een afweging maakt of je de verklaring onderdeel laat uitmaken van de bewijsconstructie.”

Sjoemelende chauffeur

Net als in de zaak Nicky Verstappen worden in de mensensmokkelzaak van advocaat-generaal Jager-Huiskens ook veel aanvullende processen-verbaal opgemaakt. In die zaak zijn vooral de gebeurtenissen in Duitsland cruciaal voor de waarheidsvinding. “Zo is de politie nog een keer bij het bedrijf in  Duitsland geweest om de procedure van het wegen in kaart te brengen. Ook hebben we de beelden die er waren van het afsluiten en verzegelen van de vrachtwagen heel erg inzichtelijk gemaakt,” aldus Jager-Huiskens, “door op zitting de beelden die we hadden van het wegen van de vrachtwagen van de verdachte met woorden te laten begeleiden door een getuige van de politie in de zittingszaal.”

Uiteindelijk zie je op de beelden dat de verdachte chauffeur sjoemelt met licht- en donkerblauwe tie-rips, waarmee de lading wordt verzegeld. Jager-Huiskens: “Wat uiteindelijk opvalt is dat de vrachtwagen wegrijdt met een lichtblauwe tie-rip. Op de veerboot is de lading met een donkerblauwe tie-rip verzegeld. Dan weet je dat tussen het inladen van het vlees en het vinden van de mensen in de koelcel op de boot de koelcel is open geweest.”

Zeker omdat de vluchtelingen verklaren in een bosrijk terrein te zijn ingestapt. Blom: “Naast het vleesverwerkingsbedrijf lag een perceel met veel bos. De kans is groot dat ze daar zijn ingestapt. Daarnaast hebben we in een aanvullend proces- verbaal helder kunnen maken waarom de selfie van een vluchteling om 5:17 uur en niet om 3:17 uur werd gemaakt. Dus niet voor vertrek en dus wel in de koelcontainer.”

Veroordelingen

Mirjam Blom neemt een telefoontje, net als Eefje Verheijen eerder, ook niet op. Ze ligt te slapen in een andere tijdzone, in Canada. Daar hoort ze pas later dat de vrijspraak van tafel is en dat het gerechtshof in Den Haag de verdachte tot een celstraf van tien jaar heeft veroordeeld. “Ik zag dat er appjes binnen waren gekomen. Ik had er ook echt vertrouwen in. Het zorgde voor een goed gevoel, we hadden het hof overtuigd. Mede dankzij de aanvullende processen-verbaal.”

Ook in de zaak Nicky Verstappen komt het tot een veroordeling. Het gerechtshof vernietigt het vonnis van de rechtbank en veroordeelt Jos B. voor onder meer doodslag tot een gevangenisstraf van zestien jaar. Dat is niet gebeurd op basis van de verklaring van medegedetineerde Bekir E. Na lang wikken en wegen besluiten de AG’s Sta en Verheijen in de zaak tegen Jos B. om die verklaring niet mee te nemen in de bewijsvoering. Pas vlak voor het uitspreken van het requisitoir werd de knoop doorgehakt. “We vroegen ons af of we er onze handen voor in het vuur konden steken. Dat konden we niet,” zegt Sta.

Stijgende trend

Sta en Verheijen valt overigens in meerdere zaken op dat het toewijzen van verzoeken tot nader onderzoek in hoger beroep niet per se in het voordeel van de verdediging hoeft te zijn. “In de zaak tegen Jos B. zie je dat er gedeeltes van dat nader onderzoek zijn opgenomen als bewijsmiddel,” aldus Sta die, met enige voorzichtigheid gesproken, een stijgende trend ziet in het doen van nader onderzoek in de hogerberoepsfase. Verheijen valt hem daarin bij: “Wellicht heeft dat te maken met het Keskin-arrest, op grond waarvan de wens een getuige te horen sneller wordt toegewezen. We hebben immers te maken met de laatste feitenrechter. En de gedachte is toch dat een arrest cassatieproof moet zijn.”

Warme overdracht

In grote strafzaken lopen advocaten-generaal vaak al mee met de zaak in eerste aanleg. Zo heeft Sta meegelopen tijdens het proces bij de rechtbank. Verheijen deed dat niet. Wat zij zich met name herinnert als een belangrijke markering van de fase in hoger beroep is een bijeenkomst met de politie en het zaaksteam van de eerste lijn, waar de zaak officieel overgedragen is aan het Ressortsparket. Verheijen: “Op die bijeenkomst is het onderzoek gepresenteerd en hebben we ook uitgebreid gesproken over of we onderzoekswensen hadden. Moeten we nog meer deskundigen horen? Wij vonden dat dat niet nodig was. Uiteindelijk bleken verhoren die op verzoek van de verdediging hebben plaatsgevonden nuttig te zijn.”

Een goed contact tussen de eerste en tweede lijn is wenselijk, zeker in complexe zaken. “Wat daarbij denk ik helpt is dat de AG en de officier dezelfde portefeuille hebben. Dat werkt heel goed,” zegt officier van justitie Blom. “Dan is de lijn korter en kom je sneller tot een beslissing of een hoger beroep zin heeft. En dan kun je in de hogerberoepsfase ook sneller schakelen. Twee specialisten werken simpelweg vaak beter samen.”  

Wellicht geeft het stof tot nadenken. Het minder snel ontmantelen van zaaksteams in de fase van hoger beroep zou, bij een bepaald soort zaken, wenselijk zijn. In de TGO Hei draaide het politieteam na het vonnis nog op volle toeren. Verheijen was daarvan onder de indruk: “Die betrokkenheid van het politieteam, niks was te veel. Zij deden ook heel veel in hun vrije tijd. Eigenlijk werd van hen veel meer gevraagd dan waar zij tijd voor hadden. En we hadden ze nodig. Een langlopende zaak, veel onderzoek verricht ook zeker op gedetailleerd sporenniveau. Dan is het prettig terug te kunnen vallen op een ervaren team.”

Familierechercheurs

Een proces in hoger beroep wordt door slachtoffers en nabestaanden vaak als zwaar ervaren. Zij moeten immers opnieuw door een wolk van onzekerheid, voordat het gerechtshof een oordeel velt. Dat is zwaar, helemaal voor de familie Verstappen. Zij zijn tijdens het proces in hoger beroep ook nog eens geconfronteerd met de dood van hun vertrouwenspersoon Peter R. de Vries. “De dynamiek van dit proces is zwaar geweest,” zegt Verheijen. “Waar ik dan bewondering voor heb, is hoe de familie hiermee is omgegaan. Waarbij ik ook de familierechercheurs wil noemen. Zij zijn in 2015 aan deze zaak gekoppeld en zijn meegegroeid met de familie. Zij hebben oog gehad voor het gemis, zorgden voor informatie voor de familie die de buitenwacht niet of nog niet mocht weten en waren er altijd. En in hoger beroep kwamen daar nog de nodige heftige gebeurtenissen bij.”

Waarschuwing

Terug naar het begin, terug naar de haven. Nadat het arrest van het gerechtshof in de zaak tegen de vrachtwagenchauffeur bekend werd, heeft de politie de uitkomst daarvan op een bijzondere wijze gedeeld. “Op borden in de haven hebben ze gezegd dat op het smokkelen van mensen in Nederland tien jaar gevangenisstraf kan staan,” zegt Jager-Huiskens. “Laat het een waarschuwing zijn voor iedereen die mensensmokkel faciliteert. Want het beeld van de bijna gestikte mensen krijg ik niet snel van mijn netvlies.” Waarbij uiteindelijk een verantwoordelijke is veroordeeld. Dankzij nader onderzoek in hoger beroep.