Femicide in Nijmegen

‘Alle stappen ernaartoe waren kraakhelder terug te lezen in het dossier’

Het is zondagmiddag 12 maart 2023. Een 31-jarige man gooit een baksteen door de ruit van de achterdeur van de woning van zijn ex-vriendin in Nijmegen. Hij gaat naar binnen en ziet zijn ex met een andere man op de bank zitten. Woedend jaagt hij die man naar buiten en steekt met een schaar en een mes tientallen keren op de vrouw in. Terwijl hun dochtertje van nog geen één jaar ook in de woonkamer is en alles ziet gebeuren, overlijdt de vrouw, op 21-jarige leeftijd. Direct na zijn daad belt de man met 112 en zegt: "Ik heb mijn vriendin vermoord, kom snel, kom heel snel."

Huiselijk geweld-officier in Oost- Nederland Nicolle Sommers is acht maanden later klip en klaar in haar motivering van de strafeis. “Ze is gedood uit jaloezie, bezitterigheid, omdat zij niet langer met hem wilde zijn. Dus nam hij haar leven. Er is sprake van femicide, dodelijk (ex-) partnergeweld richting vrouwen. Het tragische fenomeen dat ook politiek meer aandacht krijgt.”

De relatie tussen het slachtoffer en de dader verloopt -terug geredeneerd - volgens een herkenbaar patroon dat tot een moord of doodslag leidt en waar volgens het OM tegenwoordig het label femicide (zie kader) op van toepassing is. De dynamiek en de stadia die deze relatie doorloopt, maakt dat Sommers ervoor koos om het als een femicide te benoemen. “In deze zaak past het begrip heel precies,” blikt ze terug tijdens een interview op het arrondissementsparket in Arnhem.

Recht op totale controle

Kort nadat het stel elkaar leert kennen, gaat het samenwonen. De twee raken alras in verwachting en krijgen een dochter. “Hun levens worden in rap tempo één leven, in een huisje in Nijmegen dat hij opknapt. Vanaf dat moment meent hij het recht te hebben op totale controle over haar, hij moet de belangrijkste en allesbepalende figuur in haar leven zijn,” vertelt Sommers. “Hij kampt met meerdere stoornissen en problemen en heeft controle nodig om het leven aan te kunnen. De macht over een vrouw krijgen is dan een makkelijke manier. Een vrouw is fysiek minder sterk en bovendien is ze zelf uit blinde verliefdheid bij hem gekomen.”

Wat volgt is een periode van het uitoefenen van dwang en macht: ze mag bijvoorbeeld geen bikini aan. Uit angst hun verliefde dochter van zich af te stoten durft de familie geen actie te ondernemen. Toch komt de vrouw tot bezinning en maakt in oktober 2022 na ongeveer twee jaar een einde aan de relatie. Dat resulteert in een mishandeling en hij slaat bovendien de inboedel van het huis kort en klein. De vrouw doet aangifte, maar later komt het stel toch weer bij elkaar.

'I kill you'

Drie weken voordat hij haar om het leven brengt, eind februari 2023, verbreekt ze wederom de relatie. Hij vertrekt, want nu is de familie van de vrouw wél betrokken, uit huis. De man blijft haar echter stalken en bedreigen, onder meer met onverwachte bezoeken aan huis. ‘I kill you’, appt hij op een zeker moment. Sommers: “Ze wil haar eigen dingen doen zonder zich iedere minuut van de dag aan hem te verantwoorden. Dat trekt hij niet, hij weigert zich neer te leggen bij de breuk. Dan komt een moment dat hij beseft: dit gaat niet meer goedkomen. Dat staat voor hem gelijk aan het totale verlies aan controle en de doodslag op die zondag is daarvan het gevolg. Ik ben ervan overtuigd dat als het niet dit moment was geweest, het een andere keer was gebeurd. Hij accepteerde dit simpelweg niet. Deze relatie kon nooit goed aflopen, tenzij de vrouw zich compleet zou hebben overgegeven aan de onderdrukking van hem.”

Tijdens de inhoudelijke behandeling van zijn zaak blijft hij als verdachte hangen in zijn wrok. Sommers: “Hij zei niets belangwekkends. Zelfs nu hij haar gedood had, zat er nog zoveel boosheid en woede in hem en hij bleef vasthouden aan het idee: ík knapte haar huis op, ík bezorgde haar een kindje en ze had alles aan míj te danken. Ik heb récht op haar liefde. Dat toont wat mij betreft de hardnekkigheid van de problematiek aan.”

Aanwijzingen dat de man zich agressief, dwangmatig en controlerend richting vrouwen gedraagt, zijn er al in 2016 en 2017. Hij krijgt gevangenisstraffen opgelegd voor mishandeling, vrijheidsberoving en verkrachting van een andere vrouw met wie hij een relatie had. Later komt daar, het gaat om hetzelfde slachtoffer, ook nog eens smaadschrift en het verspreiden van kinderporno bij.

“Ik dacht al snel: o mijn God, het enorme gevaar dat hier dreigde, wat is dit een heftige relatie geweest,” zegt Sommers. “Je ziet alle stappen richting een femicide kraakhelder terug in het dossier. Achteraf was dit verklaarbaar en daarom hebben we het er nu over, want als de dynamiek te herkennen is, dan zijn de risico’s beter in te schatten en kan er mogelijk urgenter worden ingegrepen. Vandaar dat mijn requisitoir ook een mini-college was. Ik vind het de moeite waard om de rechtbank het begrip femicide uit te leggen. Dan hoop ik dat een volgende rechter, die een verdachte voor zich heeft die zijn vrouw heeft geslagen, doorvraagt en erachter probeert te komen hoe hij dit ene feit moet duiden binnen de hele relatie.”

Tot voor kort werd er veelal anders geschreven en gesproken over een vrouwenmoord gepleegd uit jaloezie, controledrang en bezitterigheid van een man. Dan werd in de kranten of op het journaal gemeld dat het ging om een familiedrama, of erger nog, een crime passionnel, eufemismen die de machtsverhouding tussen man en vrouw bagatelliseren. Die termen zijn zoveel als mogelijk uit de woordkeuze verdwenen en gebruiken we wat Sommers betreft nooit meer.

Femicide is geen hippe modeterm. De Verenigde Naties en het College voor de Rechten van de Mens noemen het de meest brute en extreme vorm van geweld tegen vrouwen. In juni vorig jaar werd gedemonstreerd op de Dam in Amsterdam, er verschenen documentaires en achtergrondverhalen in dagbladen, in de Tweede Kamer werd er in september 2023 over gedebatteerd met de minister voor Rechtsbescherming. De term staat inmiddels in de aanwijzing huiselijk geweld en kindermishandeling van het Openbaar Ministerie.

Herkennen en benoemen

“De aandacht voor femicide neemt een enorme vlucht,” ziet landelijk officier van justitie huiselijk geweld Judith van Schoonderwoerd den Bezemer-Wolters. “Een jaar geleden riep het woord nog de nodige weerstand op, ook binnen het OM. Ik merk dat het nu aan het landen is. Mensen begrijpen wat ermee wordt bedoeld, waarom het belangrijk is om femicide te herkennen en te benoemen.”

Over nut, noodzaak en de toegevoegde waarde vervolgt Van Schoonderwoerd den Bezemer-Wolters: “De moordzaak zelf is het tragische einde, het is wel duidelijk dat het gaat om onacceptabel en gruwelijk geweld waartegen we hard optreden. Maar minstens zo belangrijk is het om de fases voorafgaand aan de moord goed te analyseren. Dat wat kán leiden tot een femicide. Als je het patroon herkent dan is het risico beter in te schatten. Op het moment dat partnergeweld fataal afloopt, moeten we onszelf afvragen of we als maatschappij, bij het OM of bij andere organisaties iets gemist hebben. Zijn er zaken op ons bureau beland waarvan we als OM kunnen stellen: eerder, anders of steviger ingrijpen was passend geweest?”

Sommers vult aan: “Als we een voet achter de voordeur krijgen - en dat gebeurt door angst van het slachtoffer lang niet altijd - omdat iemand een melding maakt of aangifte doet van huiselijk geweld, dan is dat hét moment om te proberen zo goed mogelijk zicht te krijgen op de situatie. We moeten een los incident dat bij ons belandt niet per se als incident zien en vervolgens zo snel mogelijk afdoen als een mishandeling.”

Simpel gesteld: ook het OM zou beter moeten kijken naar de context van soms slechts één uitgedeelde klap. “Als ik vermoed dat een mishandeling onderdeel is van een groter geheel of open eindjes in een verhaal bespeur, durf ik meer risico te nemen. Als er vermoedens zijn dat een vrouw uit angst geen uitgebreidere verklaring durft te doen, terwijl er wel meer aan de hand is, dan is het belangrijk dat slachtoffers tijd en rust krijgen om zonder de invloed van de verdachte in gesprek te gaan. Het is heel belangrijk dat je goed nadenkt over het moment van heenzenden van de verdachte. Dat die man niet de dag na een incident direct weer thuis op de stoep staat. Als een verdachte in zo’n geval enkele dagen in hechtenis wordt gehouden, krijgt het slachtoffer meer ruimte om alles te doorvoelen en met de politie of Veilig Thuis in gesprek te gaan om het hele verhaal te vertellen.”

Voor Van Schoonderwoerd den Bezemer-Wolters is het vergroten van kennis over en bewustwording van femicide - net als vorig jaar - één van de hoofdthema’s van 2024. Wanneer haar doel is bereikt? “Ik heb niet de illusie dat we alle gevallen kunnen voorkomen. Soms gaat een zaak zo snel, dan voltrekt het proces zich in enkele weken, dat niemand, geen organisatie maar ook geen bekende van het slachtoffer, er een effectieve aanpak op los heeft kunnen laten. Ik ben er wél van overtuigd dat we de aantallen kunnen terugdringen, hoewel het in de praktijk moeilijk te bewijzen is of er nu werkelijk een femicide voorkomen is. Het is mijn vurige wens dat we steeds beter kunnen ingrijpen en over een paar jaar kunnen constateren dat de cijfers zijn gedaald.”

Twaalf jaar en tbs

Terug naar Nijmegen: Het OM eiste 12 jaar en tbs met dwangverpleging voor doodslag op de 21-jarige vrouw. De verdachte werd verminderd toerekeningsvatbaar geacht. De rechtbank legde op 29 november 2023 dezelfde straf op. De manier waarop de man zijn ex-partner om het leven bracht, dat dat is gebeurd in haar vertrouwde omgeving én in bijzijn van haar dochtertje, werd als strafverzwarend meegenomen. De man is in hoger beroep. In Oost-Nederland alleen werd in 2023 voor het eerst en in totaal negen keer een femicide als zodanig benoemd in een requisitoir in zaken waarin vrouwen door hun (ex-)partner zijn gedood of waarin pogingen daartoe zijn gedaan. Er werden zonder uitzondering forse straffen geëist. “En,” besluit Sommers, “het stemt me hoopvol dat we het er nu op deze manier over hebben”.

Luister ook naar de Telegraaf-podcast Zij is van mij, een achtdelige serie over femicide, gemaakt door rechtbankverslaggever Saskia Belleman, waaraan onder anderen ook officier van justitie Judith van Schoonderwoerd den Bezemer-Wolters haar medwerking verleende.