OM'ers op Schiphol

Schiphol is een stad op zich, waar meerdere branches streven naar een efficiënte afhandeling van passagiers en bagage. De luchthaven wordt ook misbruikt voor allerhande smokkel. Branches en rechtshandhavers hebben verschillende belangen en perspectieven, maar trachten publiek-privaat hun krachten te bundelen.

Een jaar of twee geleden liepen aanklager Saskia Wildemors en beleidsadviseur Clemy Engeringh van parket Noord-Holland rond op Schiphol. Rondgeleid door de douane. Niet omdat er een strafrechtelijk onderzoek speelde. Maar voor een blik achter de schermen, op een luchthaven die nooit slaapt en waar zestigduizend mensen hun brood verdienen.

De ondermijningsofficier en -beleidsadviseur zetten hun logistieke bril op en keken rond. In vliegtuigen. In de bagagekelder. In de terminal. Op de pieren. Beleidsadviseur Clemy Engeringh: “Toen begon ik pas goed te beseffen hoe mega Schiphol is. Als passagier let je er niet zo op, maar de goederen-, mensen- en informatiestromen zijn er zó complex. Er zijn zo veel branches werkzaam. Met zo veel werkprocessen binnen en tussen die branches. Dat geeft allemaal kansen voor mensen die drugs willen verstoppen en vervoeren. We redeneerden crimineel-logistiek: als je een pakket zo snel mogelijk van A naar B wil krijgen, wie moet je dan aanlopen en bewerken om dat ongezien gedaan te krijgen?”

Overal ‘pelden’ ze de werkprocessen af en stelden ze vragen aan Schipholmedewerkers. Engeringh, glimlachend: “Op een gegeven moment zag ik zo veel, dat ik paranoïde werd en bijna alles verdacht vond. Overigens, wij suggereren helemaal niet dat op Schiphol veel fout is. Maar als je er met een criminele blik kijkt wat je op een luchthaven allemaal zou kunnen doen, ben je er wel even zoet mee.”

Hulp van binnenuit

Waarom zou het repressieve, strafrechtelijke OM met een preventieve bril naar de Schiphol-logistiek kijken? Is het niet effectiever als het zijn capaciteit in strafzaken steekt? “Nee”, klinkt het beslist uit de mond van Saskia Wildemors. De ondermijningsofficier put uit eigen ervaring. “Het OM doet al sinds jaar en dag Schipholstrafzaken, meestal drugsgerelateerd. Die grote onderzoeken naar criminele samenwerkingsverbanden kosten veel tijd en geld. Daar rollen uiteindelijk wel straffen uit, maar toch vragen we het ons al langer af: hoe kunnen we nou – zonder de illusie te hebben het te kunnen uitbannen – effectiever zijn met onze mensen en middelen? De rode draad in strafrechtelijke onderzoeken is juist dat criminelen altijd hulp van binnenuit krijgen. Zonder connecties lukt het de crimineel niet. En dan kun je wel met je strafrecht de niet-integere Pietje Puk eruit halen, maar binnen de zestigduizend man die er werken, hebben criminele samenwerkingsverband veel potentiele mensen die ze vervolgens snel en gemakkelijk kunnen benaderen. Dan is het effectiever om te kijken naar integriteit en logistieke kwetsbaarheid op een luchthaven. Om misverstanden te voorkómen: het is niet zo dat we nu geen onderzoeken meer doen. Bovendien geven juist die onderzoeken informatie over hoe logistieke processen kunnen worden misbruikt. Dat delen we met elkaar. Zoals de Schiphol-kennis over de logistiek weer het OM helpt om de goede onderzoeken te doen.”

Dergelijke integrale ambities leefden al langer bij het OM. Maar een geslaagd beroep op een deel van de gelden uit het landelijke ondermijningsfonds hebben het nu mogelijk gemaakt om deze integrale samenwerking vorm te geven. Daarin nemen Wildemors en Engeringh deel vanuit de werkgroep Integere Luchthaven.

Autorisaties

De catering is één van de eerste van de negentien branches die – in samenspraak met contactpersonen vanuit de branche – in de werkgroep onder de loep ligt. Nogmaals, benadrukken de officier en beleidsadviseur: niet omdat er veel signalen zijn dat het daar mis is. Maar omdat het een branche is die ook misbruikt kan worden voor criminele doeleinden.

De kunst is om een integrale risicoanalyse te maken en van daaruit te bezien welke barrières kunnen worden opgeworpen en wie dat gaat uitvoeren.

Dat kan van alles zijn. Van voorlichting van personeel tot autorisaties op de luchthaven. “Denk aan de krantenleverancier”, zegt Clemy Engeringh. “Waar legt hij zijn kranten neer? Welke autorisatie heeft hij, hoe laat is hij daar dan, is er dan toezicht op? Het gaat dus om de hele logistieke stroom van goederen en mensen.”

Ontslag

Engeringh en Wildemors houden op de werkvloer ook samen presentaties over strafzaken. Dat levert aardige gesprekken op, zegt officier Saskia Wildemors: “Zo vertelden wij dat in een onderzoek bleek dat steeds één man de vluchtschema’s voor een crimineel samenwerkingsverband achterhaalde. Dan horen wij van KLM dat zij met deze informatie iemand zouden kunnen ontslaan. Terwijl die informatie voor het OM te weinig voor een veroordeling zou zijn. Zo zie je dat verschillende partijen eigen sterke middelen hebben.”

De belangen van Schiphol en van OM en politie zijn niet dezelfde. Schiphol let vooral op vliegveiligheid en economische belangen. Het investeert vooral in wat het vliegveld binnenkomt en traditioneel veel minder op wat de luchthaven verlaat. De luchtvaartbranche en reizigers zijn vooral gebaat bij service en snelheid: tijd is geld. Zo kan het voor de luchthaven handig zijn als een catering- en een schoonmaakbedrijf bij hun werkzaamheden (zoals lunches in het vliegtuig krijgen en dekens eruit halen) zó samenwerken dat het geheel sneller gaat. Maar bezien door de opsporingsbril ontstaat dan een ander ‘crime script’, weet beleidsadviseur Engeringh. “Wij kijken op een andere manier naar het logistieke werkproces. Proberen de blinde vlekken te zien die ontstaan in een proces waarbij efficiency leidend is. Het is dan zaak om die te benoemen en te bezien hoe misbruik kan worden tegengegaan. Met oog voor de economische belangen van private partners.”

“Criminelen krijgen altijd hulp van binnenuit, zonder connecties lukt het de crimineel niet.”

Intimidatie

Toch zien de partners in de integrale publiek-private werkgroep vooral gedéélde belangen. Schiphol en alle bedrijven daarop willen ook criminaliteit uitbannen, veiligheid voor hun medewerkers en een goede reputatie. Officier Wildemors: “Daarom stuiten we ook niet op weerstand als wij naar hun kwetsbaarheid en integriteit kijken. Zij willen een veilig werkklimaat voor hun werknemers. Ook zij hebben er last van als hun medewerkers onder invloed van criminelen komen en intimiderende verzoeken krijgen om werkroosters te weigeren. Voor hen, hun medewerkers en voor ons is het van belang dat het bewustzijn bij medewerkers groeit. Dat die weten waar ze hun kennis over criminaliteit veilig kunnen melden en weten wat er vervolgens met die informatie gebeurt. Nu zie je nog wel dat medewerkers niet verbaasd, maar gelaten reageren als collega’s worden aangehouden. Terwijl veel mensen die er werken, van goede wil zijn en balen als er wat gebeurt. Hen willen we ook laten zien dat we wat doen. Daarom vinden we awareness, alertheid op de werkvloer, belangrijk. Misschien kan er een M.-campagne komen, zodat de meldingsbereidheid stijgt.”

“Ik heb op zitting wel eens iemand gehad die 15.000 euro werd geboden, om te kijken of er nog drugs in een vliegtuig zat. ‘Ik zou alleen maar kijken’, verdedigde hij zich op zitting. Ik zie vaker dat mensen hun eigen rol klein maken: ‘Maar ik zit niet met mijn handen aan het spul, ik vind drugs ook vreselijk.’”

Clemy Engeringh: “Daar zit die awareness die wij medewerkers willen meegeven: Kijk uit waar je ja tegen zegt. En als je er in belandt, meld het dan en weet de weg om te melden. Anders zit je er zo ver in, dat je chantabel bent. Je zit dan in de macht van criminelen en daar kom je niet makkelijk meer uit. Dan hoeven ze je geen geld meer te bieden, maar is intimidatie voldoende om bijvoorbeeld even een deur open te houden”.

Als OM’ers zullen ze niet jaren op Schiphol rond blijven kijken, zegt Clemy Engeringh. “Wij willen als  integrale werkgroep een ontwikkelde werkmethodiek over meerdere branches en luchthavens heen kunnen leggen. Dus uiteindelijk trekken we ons als OM wel iets terug en geven we de taken aan partijen die daarvoor verantwoordelijk zijn.”

“Als het goed is,” zegt Saskia Wildemors, “is de samenwerking in het netwerk dan zo bestendigd, dat dat niet meer aangejaagd hoeft te worden.”

Tót die tijd – zo  komt de officier nog eens terug op de vraag hoe effectief deze inspanning is – steekt ze er gemotiveerd haar energie in. “Niets doen is toch geen optie? Dán zou je het risico lopen dat het probleem groter wordt. Dán loopt het uit de hand. Dán wordt het een vrijstaat. Dat wil ik niet.”