Door leugens verleid

Een boek over krijgslisten, dekmantels en fake news 

Kennis is een last. Wil je gelukkig blijven, koester vooral je naïviteit. Die gedachte komt op bij het lezen van ‘Door leugens verleid’, geschreven door Peter Klerks. Bij oorlog, ongelijkheid en onrechtvaardigheid: de leugen is overal. Of zoals Klerks, raadsadviseur op het Parket-Generaal en docent aan de Politieacademie, het omschrijft: “We zoeken waarheid en vinden leugens.”

Hij heeft geen nieuw onderzoek verricht, maar Klerks deed wat hij, tot zijn verbazing, nog niemand eerder had zien doen: een stevig ‘overzichtswerk’ schrijven waarin misleiding en manipulatie multidisciplinair wordt aangevlogen. Hij beschrijft de theorie en de mondiale praktijk ervan, puttend uit de inzichten van de politicologie, (militaire) inlichtingenen communicatiestudies, marketing, culturele antropologie, criminologie en recht en recherchekunde.

Uiteraard noemt hij de misleiding door criminelen. Het frauderen, verdoezelen, afschermen. Het achterlaten van dwaalsporen op plaatsen delict, ook digitaal. Dat bedonderen en om de tuin leiden (Klerks maakt er een sport van om in zijn boek zoveel mogelijk synoniemen van misleiding te gebruiken) gaat niet alleen om een paar tientjes op de rekening van een katvanger. Maar ook om het witwassen van miljarden en om geavanceerde digitale aanvallen (advanced persistent threats) op kritische infrastructuur of militaire installaties, mogelijk in opdracht van buitenlandse inlichtingendiensten.

Infiltratieacties

Misdaadbestrijders gebruiken tegen verdachten net zo goed heimelijke trucs. Het werken onder dekmantel. Het Fast-NL team dat veroordeelde voortvluchtigen in de val probeert te lokken door hun opties af te sluiten. De ruisstrategie: het onopvallend verstrekken van informatie aan mogelijk bij een strafbaar feit betrokken personen, met de bedoeling hen tot uitlatingen of gedrag te brengen waarmee een verdenking kan worden onderbouwd. Of de Mr. Big-tactiek (gebruikt in het onderzoek naar de moord op Heidy Goedhart en in de Posbankzaak). Daarbij pappen meerdere undercoveragenten bij een verdachte aan. De verdachte krijgt de mogelijkheid om voor een (fictieve) organisatie met criminele klussen geld te verdienen, op voorwaarde dat hij tegenover de zogenaamde Grote Baas van de organisatie open kaart speelt over zijn criminele verleden omdat hij anders de organisatie in gevaar kan brengen.

Of die undercoveracties altijd sympathiek zijn, daarover valt best eens te twisten. Maar hét verschil met misleidende misdadigers is natuurlijk dat de crimefighters begrensd worden door wet en waarheidsvinding, en hun acties alleen in mogen zetten als dat proportioneel en transparant genoeg gebeurt om rechterlijke controle mogelijk te maken. De Mr. Big-jurisprudentie is overigens nog niet uitgekristalliseerd.

Het terrein van de misdaadbestrijding is een van de weinige plekken in het boek waarin Klerks ‘met de handrem erop’ schrijft. Zo schrijft hij op pagina 331: “Of en in hoeverre in Nederland gebruik wordt gemaakt van dekmantelbedrijven of schijnconstructies bij infiltratieacties laten we in het midden.”

Desert Storm

OM’ers zeggen weleens dat ze een wat verwrongen mensbeeld hebben. Zó vaak worden ze geconfronteerd met het leed dat de mens zijn medemens aandoet, dat ze zichzelf steeds moed inspreken: er is natuurlijk óók veel leuks in de wereld. Tegen hen zou je bijna zeggen: lees Klerks’ werk vooral niet, want de schrijver schetst ook veel ellende in de niet-justitiële wereld.

Pagina’s lang gaat het over hoe Hitler met list, bedrog en wreedheid aan de macht kwam. En waartoe dat leidde.

Veel aandacht ook voor de Britten die in de Tweede Wereldoorlog met tal van krijgslisten militaire successen tegen de Duitsers boekten. Ze deden geloven: dat ze niet zouden aanvallen, niet op die plek, of niet op dat moment. Hun inlichtingendienst dropte desinformatie en demoraliserende boodschappen in het Duitse kamp.

Dat in een oorlog de waarheid altijd het eerste slachtoffer is, is eigenlijk nog naïef uitgedrukt. Want misleiding gaat al aan de militaire operatie vooraf. Zo beschrijft Klerks hoe twee maanden na de Iraakse invasie (augustus 1990) van Koeweit een vijftienjarig meisje tegenover Amerikaanse congresleden getuigde over Iraakse militairen die baby’s uit couveuses haalden en op de koude hospitaalvloer lieten sterven. Een naar later bleek geheel verzonnen verhaal, gebruikt door de – ook dubieuze – Koeweiti-regering om de publieke opinie in Amerika te beïnvloeden. De leugen was effectief: een paar maanden later startten geallieerde troepen operatie Desert Storm.

Ook de Tweede Golfoorlog (maart 2003) werd ingeleid met misleiding. Saddam Hoessein – wiens eigen misdaden Klerks overigens bepaald niet wegpoetst – werd er door de Verenigde Staten en Groot-Brittannië van beticht over massavernietigingswapens te beschikken. Dat Saddam weigerde VN-wapeninspecteurs op eigen grond toe te laten, werd dé aanleiding voor de oorlog.

Hoewel zelfs velen binnen het Iraaks regime dachten dat hun land die wapens echt had, bleek achteraf dat Irak niet over nucleaire, chemische of biologische wapens beschikte. Zo bezien had Saddam beter wapeninspecteurs kunnen binnenlaten. Maar na zijn arrestatie in 2004 gaf hij aan dat hij niet wilde dat aartsvijand Iran wist dat Irak niet over die vernietigingswapens beschikte.

Het komt in het boek allemaal voorbij. Politieke oorlogvoering. De naar schatting 2700 gerichte moorden die de Israëlische inlichtingen- en overheidsdiensten in de voorbije decennia uitvoerden. De betrokkenheid van de CIA bij tientallen staatsgrepen, aanslagen en sabotageacties en clandestiene interventies in verkiezingscampagnes. De propaganda van IS. En veel Rusland, de kampioen van het chaos creëren, gebruik van compromitterend beeldmateriaal en ‘internetoperaties’. 

Big Pharma

Internet – het is het instrument van misleiders. Waar samenzweringen worden gecreëerd en verspreid. Het domein van de complotgekkies. Let wel, zegt Klerks, niet elke complotdenker verdient dat etiket. De zwarte bevolking in Amerika bijvoorbeeld heeft, kijkend naar de historie, genoeg reden om wantrouwend tegenover de overheid te zijn. En ‘antivaxxers’ zijn niet alleen gelovigen die hun gezondheid aan een hogere macht vertrouwen, of mensen die waarde hechten aan het zelfbeschikkingsrecht. Maar ook burgers die soms belangenverstrengeling zien tussen artsen en de Big Pharma: medicijnproducenten die, als opdrachtgever voor onderzoeken, onwelkome resultaten soms verdoezelen en bijwerkingen verzwijgen, en meer geld spenderen aan marketing en lobby dan aan onderzoek en ontwikkeling. En dát is weer een gevolg van de politieke keuze om wetenschappelijke instituten beperkte middelen uit de overheidskas te geven voor het ontwikkelen van medicijnen – ja, dan zorgt het marktmechanisme voor prijsopdrijving.

Maar dat internet dus. Waarop we massaal influencers zien als succesvolle vrienden. Klerks kijkt er met andere ogen naar en laat er (pag 261) maar weer eens krachtige woorden op los:

“Tegelijkertijd moet worden bedacht dat de schijnbare glamour van influencing grotendeels is gebaseerd op een voedselketen van uitbuiting. Hierin verricht de grote massa bloggers als huurlingen in boilerrooms virtuele slavenarbeid, door tegen geringe vergoeding content te maken die likes en clicks oplevert. Veel van de zogenaamd onafhankelijke en geloofwaardige consumenteninfluencers, smaakmakers, lifestyle bloggers of specialisten nemen geld aan (payola genoemd) om producten aan te prijzen waar ze zelf niet echt in geloven.”

Twijfel zaaien

Enerzijds relativeert Klerks de schade van misleiding op social media. Mensen die in hun eigen bubbel maar één waarheid zien, omdat ze alleen maar informatie krijgen aangereikt die het gevolg is van hun eerdere internetgedrag? Niet te paniekerig over doen. De gemiddelde Facebook-gebruiker weet goed dat er andere geluiden bestaan.

En toch, zo schrijft Klerks (p.27): “In de huidige wereldorde is de macht van de publieke opinie groter dan ooit tevoren. Wie hegemonie in de social media verwerft, kan tegenstanders ongeloofwaardig en onmachtig maken. Wie twijfel weet te veroorzaken heeft de strijd al half gewonnen.”

En precies daar zijn met name de Russen actief. Tegen de oppositie in het land zelf. Maar ook daarbuiten. In het verspreiden van nepnieuws zetten ze bots en ‘troll farms’ met honderden medewerkers in. Zo bevorderen ze polarisatie rond thema’s als racisme en de Black Lives Matter-beweging en zaaien ze angst en wantrouwen met vervalst beeldmateriaal en niet-bestaande getuigenissen. Wie een beetje de tijd neemt om er kritisch naar te kijken, ziet veel fictie en halve waarheden. Maar de huidige nieuwsconsument neemt die tijd zelden.

Dat ook wetenschappers aan gezag inboeten, lijkt Klerks extra pijn te doen. Hij wijst op de ‘WODC-affaire’ en psycholoog Diederik Stapel die zijn werk op gefingeerde data baseerde. Dat draagt bij aan een nare trend die hij signaleert: dat echte wetenschappers door vlotte babbelaars worden weggezet als mensen met ‘ook maar een mening’.

Maar Klerks, die op de achterflap van het boek opgewekt lacht, wil niet verontrusten. Zijn boek (“opgedragen aan mijn vader die me het belang van rechtvaardigheid bijbracht en mijn moeder die me leerde te handelen vanuit eerlijkheid en loyaliteit”) moet hélpen. Hij schrijft voor iedereen die fake news en manipulatie wil herkennen en bestrijden. En geeft tal van adviezen. Hij wijst op het belang van een pluriforme pers die ‘factcheckt’ – ook al is “de nepper sneller dan de checker”. Hij pleit voor educatie waarin kritisch denken en het herkennen van debattrucs een plek krijgt. Hij wijst op de private sector die zelf nepnieuws en desinformatie van het net kan verwijderen en beeldmanipulatie, knip en plakwerk, en deepfakes herkent.

Doe er je voordeel mee, zegt Klerks de lezer. Doorzie gefop, bullshit, lariekoek en verneukerij. Denk na over juridische en ethische dilemma’s en debatteer erover. Immers: “Kunt u het zich veroorloven stiekeme misleiding te negeren?”