'Het maakte diepe indruk'

FP'ers Otto van der Bijl en Tim de Booys over de snelheid van civiele zaken

Wat heeft het OM, monopolist in strafeisen, te schaften met het voeren van civielrechtelijke procedures? Weinig, was lange tijd het idee van officier van justitie Otto van der Bijl. Als aanklager van arrondissement Amsterdam kwam hij er min of meer bij toeval achter dat het OM een stichting kan tackelen, als die zich bezighoudt met andere zaken dan in het stichtingsdoel staat omschreven. Het lukte hem om via de civiele rechter een aantal stichtingen te laten ontbinden en bestuurders ervan ontslagen te krijgen.

Tot verbazing van het notariaat. Eindelijk doet het OM wat, was daar het gevoel. Want notarissen moeten bij de oprichting van stichtingen (en andere) rechtspersonen goed onderzoeken of die niet worden opgericht door lieden die met de stichting bijvoorbeeld zouden gaan witwassen. Maar als een stichting dan is opgericht, gebeurde het nauwelijks dat het OM toezicht hield.

Toen Van der Bijl drie jaar geleden naar het Functioneel Parket overstapte, ontdekte hij dat dat FP in recente jaren civieljuristen had aangenomen, bijna allemaal met een achtergrond als civiel advocaat. Tim de Booys is een van hen. Samen met De Booys begon Van der Bijl opnieuw met de aanpak van stichtingszaken, maar nu een maatje groter en complexer. En hoewel het appels en peren vergelijken is – in civiele procedures kan het OM bijvoorbeeld geen celstraffen eisen – stelt Tim de Booys het onomwonden: “De civiele aanpak werkt een stuk sneller dan de strafrechtelijke aanpak.” Woorden die bevestigd worden door Otto van der Bijl: “Die civiele snelheid in fraudezaken is ongekend. Terwijl wij bij het FP recordhouders in lange strafprocessen zijn.”

Civiel is saai? Vergeet het maar! In vergaderkamer ‘De Wallen’ op de FP-vestiging in Amsterdam, schetst het duo hun civielrechtelijke actie in recente zaken die volop het nieuws haalden. Met als bekende ‘betrokkenen’ – want civielrecht kent geen verdachten – Sywert van Lienden, Willem Engel en Gerard Sanderink.

1. Stichting Hulptroepen Alliantie

‘We dienden een verzoek in en een week later waren de bestuursleden geschorst’

Mediaberichten vormen in augustus 2021 de start van een civielrechtelijk onderzoek naar Stichting Hulptroepen Alliantie, die in het voorjaar van 2020 was opgericht met als doel Nederland ‘om niet’ van meer mondkapjes te voorzien. Er leek echter veel winst te zijn gemaakt door de stichting die ten goede zou zijn gekomen aan de bestuurders. “En dat,” zegt De Booys, “mag bij stichtingen dus niet.”

Op grond van artikel 2:297 Búrgerlijk Wetboek zette het OM een civielrechtelijke bevoegdheid in tegen de bestuurders van de stichting. Een ‘verzoek om inlichtingen’. Van der Bijl en De Booys hielden een aantal vragenrondes bij die bestuursleden en hun advocaten. Van der Bijl: “We hebben de bestuursleden – die later in een ander, strafrechtelijk traject verdachten zouden worden – vragen gesteld en daar antwoordden zij op met verhalen en schriftelijk stukken. Ze hebben zich overigens altijd meewerkend opgesteld. In onderling overleg hebben we besloten om aanvankelijk daarover niet in de pers te treden – dat is nu ook onze standaardregel in civiele zaken, tenzij de ander partij zelf de media zoekt.”

In hun onderzoek raken de officier en de civieljuridisch adviseur ervan overtuigd dat er een belangenvermenging is tussen enerzijds de stichting en anderzijds de commerciële BV van dezelfde stichtingsbestuurders, die de veelbesproken ‘mondkapjesdeal’ met de overheid sloot. De BV, vinden zij, heeft oneigenlijk gebruik gemaakt van de stichting om de deal binnen te halen. Via de stichting kwam de BV bijvoorbeeld binnen bij het Ministerie van Volksgezondheid en het Landelijk Consortium Hulpmiddelen, en de BV gebruikte ook het logo en de website van de stichting. De Booys: “Het OM vond dat de stichtingsbestuurders niet hebben gehandeld in het belang van de stichting. Ze hebben immers faciliteiten van de stichting gebruikt voor de commerciële BV, voor omzet die de stichting ook zelf had kunnen maken.”

Op dat moment wil het FP voorkómen dat vermogen dat waarschijnlijk nog in de stichting zit, uit zicht verdwijnt als duidelijk wordt dat het OM naar de rechter zou stappen om te verzoeken om ontbinding van de stichting of ontslag van de bestuurders. De Booys: “Daarom hebben wij aan de rechter gevraagd: schors de bestuurders zonder hen te horen – een zogeheten ‘ex-parte beslissing’. Want dat geld is nodig voor de salarissen van een nieuw bestuur en als ‘oorlogskas’ voor het geval de stichting een claim heeft tegen de bestuursleden en daarover wil gaan procederen. En dat heeft de civiele kamer van Rechtbank Amsterdam binnen een week na het indienen van ons verzoek gehonoreerd.”

Otto van der Bijl: “Heel bijzonder vond ik dat als strafrechtjurist. Je ‘overvalt’ de betrokkenen met iets waar ze zelf van tevoren niets over mochten horen en de consequenties van de rechterlijke beslissing voelen ze meteen.”

Met dezelfde vaart bepaalt de rechtbank dat de inhoudelijke zitting binnen twee maanden na de schorsingsbeslissing zal plaatsvinden, op 14 juni 2022. Op die zitting is officier Van der Bijl opnieuw onder de indruk van de voortvarendheid van de civiele rechtbank. Want voor die zitting stelt de advocaat van de geschorste bestuurders een honderd pagina’s tellend verweerschrift op. En als bijlage hebben de bestuurders zelf nog zeshonderd pagina’s verweer toegevoegd. Maar die zeshonderd A4’tjes blijken voor niets gemaakt. De Booys: “De rechtbank weigerde die om procesrechtelijke redenen. De rechter wilde gewoon één stuk met één argumentatie, en vond het onduidelijk hoe die twee stukken zich tot elkaar verhielden.”

Van der Bijl: “Omdat onder die zeshonderd extra pagina’s niet de handtekening van de advocaat stond, zag de rechter die niet als een stuk van de advocaat.”

De FP-officier vielen de oren zowat van het hoofd. “In één zitting – zonder regiezitting vooraf – werd gewoon alles behandeld. Er is niet eens gespróken over getuigen.”

De Booys: “Civiel werkt dat andersom. Daar kijkt de rechter naar de standpunten van de partijen. Pas als de rechter dat niet voldoende vindt voor een beslissing, gaat hij kijken of er getuigen moeten worden gehoord.”

Zes weken na de zitting doet de rechtbank uitspraak. Hij honoreert het verzoek van het OM om het stichtingsbestuur te ontslaan.

Tim de Booys: “We hebben in aanvulling daarop gevraagd een nieuwe bestuurder te benoemen, een ervaren advocaat die ook curator was in grote faillissementen. Het nieuwe bestuur kan onderzoeken of het vorige bestuur rechtmatig gehandeld heeft en of de stichting een vordering op de oude bestuurders heeft.”

Otto van der Bijl: “Als de stichting erin slaagt om het geld van de mondkapjesdeal terug te halen bij die ex-bestuurders, zou dat natuurlijk ook de hele maatschappelijke onvrede oplossen over wat daar gebeurd is.”

Overigens is door de stichtingsbestuurders hoger beroep ingesteld. Daarnaast loopt er ook een strafrechtelijk onderzoek naar de stichtingsbestuurders.      

2. Viruswaarheid

‘De stichting gebruikt het afsluiten van het OM-onderzoek nu als certificaat en dat is prima’

Ook de zaak tegen Stichting Viruswaarheid van Willem Engel begint als Van der Bijl en De Booys in de media lezen over een procedure tussen de ING en de stichting. ING had namelijk gezien dat er van de rekening van Viruswaarheid een bedrag van 50 duizend was gehaald dat werd overgemaakt naar Spanje voor de koop van onroerend goed. Omdat die transactie niet lijkt te sporen met het doel van de stichting, hield de bank er rekening mee dat hier sprake was van een witwasconstructie. De bank blokkeert de rekening, waarop de stichting begint te procederen.

Tim de Booys: “In een kort geding stelt de rechter in de kern vast dat Willem Engel inderdaad vanuit de stichting dat bedrag aan zichzelf heeft geleend voor een privéaankoop van grond in Spanje. Dat is niet in de haak, maar op dat moment vindt de rechter dat onvoldoende voor ING om de rekening te blokkeren.”

Daarop start het OM een civiel onderzoek. Want het uitlenen van het geld – door donateurs na oprichting van de stichting gestort – kent altijd een risico. Bovendien is de lening voor een privéaankoop moeilijk te rijmen met het statutaire doel van Viruswaarheid, namelijk ‘strijden voor het behoud van de Nederlandse rechtstaat’. De twee OM’ers willen onderzoeken of er bij Viruswaarheid meer privétransacties zijn geweest. De civiele acties van het FP raken snel bekend, want Willem Engel zoekt de media op. “Engel publiceerde onze brieven integraal op internet en besprak de zaak in Café Weltschmertz,” zegt Otto van der Bijl. “Daarin, haha, noemde hij mij ‘de aanvalspoedel van Grapperhaus’.”

Viruswaarheid werkt goed mee met het civiele OM-onderzoek. Van der Bijl: “Ze stelden als voorwaarde dat de namen van donateurs op de rekeningafschriften werden zwartgemaakt. Daar hebben wij mee ingestemd. Voor onze civiele taak was vooral belangrijk om te zien of er op een gekke manier geld úit de stichting werd gehaald. Daarvoor moeten we ook zien wat er binnenkomt, maar dat we alle bankafsschriften zagen waarop alle donateurs waren zwartgelakt was voor ons akkoord.”

De Booys: “Viruswaarheid heeft volledig meegewerkt aan ons onderzoek en inzage in haar boeken gegeven. Op sommige punten hebben we doorgevraagd en daar kregen we een keurige toelichting van de advocaat van Viruswaarheid. De lening bleek een eenmalige misser en die is door Engel gewoon terugbetaald. Bovendien heeft de stichting haar governance versterkt: naast Engel kwamen er meer bestuurders en een raad van toezicht.” Van der Bijl: “Dus was er onvoldoende aanleiding voor het OM om bijvoorbeeld om het ontslag van de bestuurder te verzoeken. Wij hebben na het doorlopen van het informatietraject ons onderzoek afgesloten.”

De Booys: “De mededeling van het OM over het afsluiten van het onderzoek gebruikte de stichting daarna als een soort ‘certificaat’. Tegen iedereen die hen op twitter beschuldigde van zelfverrijking antwoordden ze met een link naar het persbericht van het OM. Dat is prima. Wij vinden dit ook een succesvolle uitkomst van het onderzoek. Een onderzoek hoeft niet altijd tot een proces te leiden. Er waren gewoon maatschappelijke vragen over hoe het bij de stichting ging. Nou, het bleek in orde.”

Uiteindelijk heeft de rechtbank in een bodemprocedure tussen de ING en Willem Engel overigens wel goedgevonden dat de ING de relatie met Engel stopzette onder meer omdat hij onvoldoende had meegewerkt met het klantonderzoek van de ING.

Samenwerking met andere parketten

Het is, zo geven Van der Bijl en De Booys aan, uitdrukkelijk de bedoeling om de civiele expertise te delen met andere parketonderdelen. Een voorbeeld van intensieve samenwerking is de enquêteprocedure ten aanzien van Centric BV. In die zaak gaat het om de bevoegdheid van het Ressortsparket om een enquêteprocedure aanhangig te maken bij de ondernemingskamer van het gerechtshof te Amsterdam. Op 3 november 2022 (ECLI:NL:GHAMS:2022:3139) heeft de ondernemingskamer een aantal ingrijpende voorlopige maatregelen genomen waaronder de schorsing van bestuurder en aandeelhouder Sanderink. De enquêteprocedure loopt nog. Daarnaast hebben de civiel juristen van het FP ook ondersteuning geboden aan het AP Den Haag om te voorkomen dat het kasteel Oud Wassenaar, dat eigendom is van een stichting, door de bestuurder van die stichting te goedkoop aan zichzelf zou worden verkocht. Bij uitspraak van 25 oktober 2022 (ECLI:NL:RBDHA:2022:11344) heeft de rechtbank Den Haag de bestuurder op verzoek van het OM ontslagen. “Signalen kunnen overal vandaan komen,” vertelt Van der Bijl. “We krijgen signalen van de politie, de IND, uit het RIEC, van betrokkenen, maar we halen ook gewoon informatie uit de krant. Het is echt een rechtsgebied in ontwikkeling.”

Kansen

Wat moet de conclusie zijn van al deze civiele zaken? Moet het OM maar zoveel mogelijk civielrechtelijk gaan aanpakken?

Dat hangt helemaal van de zaak af, zegt Van der Bijl. “Veel kun je gewoon niet met civieljuridische middelen oplossen. Maar in bepaalde situaties kan het een betekenisvolle rol spelen, ook in situaties die tegen het strafrecht aanleunen. Stichtingen worden gewoon regelmatig gebruikt in schijnconstructies, waarbij de stichting feitelijk anders handelt dan wat op papier als doel van de stichting staat verwoord. Die constructies kunnen we met onze civiele bevoegdheden adresseren.”

Een van de voordelen is dat de bewijslast in civiele zaken lager is dan in strafzaken, zegt De Booys. “Waardoor je dus minder dossier hoeft te hebben en het vaak snel gaat. De snelheid in een civiele zaak is ook afhankelijk van de betwisting door de wederpartij. Als in civiele zaken de wederpartij niets zegt, dan neemt de rechter aan dat waar is wat je stelt.”

Houd de civiele kansen dus in je achterhoofd, is het advies van Otto van der Bijl aan aanklagers. “Al die civiele mogelijkheden onderzoeken we nu in elk geval, om te kijken of we het vaker kunnen inzetten. Want deze bevoegdheden, waarbij we kunnen bereiken dat ondermijnende betrokkenen zo maar ineens de controle op hun geld kwijt zijn, vormen een goede aanvulling op onze strafrechtelijke middelen. En voor de helderheid: wij zijn er niet om iets te doen aan slecht management, hè? Ieder heeft het recht om zijn eigen bedrijf door slechte keuzes naar de vernieling te helpen. Alleen, als dat gebeurt op basis van wanbestuur of sterk irrationele motieven én er staat een openbaar belang op het spel, dan kunnen we er wat mee.”