Hoor wie klopt daar kinderen

Officier Karel de Valk kijkt terug op de ‘Zwarte Pietenoverval’ in Twente

Met dit bericht op Facebook vraagt de politie op 30 november 2014 om hulp bij het opsporen van de dader van een gewelddadige overval. Een lange man, vermomd en geschminkt als Zwarte Piet, is een tankstation binnengelopen. Hij graait in zijn jutezak en in plaats van pepernoten komt er een grote houten knuppel uit tevoorschijn. De man klimt op de balie, bedreigt de medewerkster en slaat haar met de knuppel hard tegen het hoofd. Hij doet een greep in de kassa en vlucht naar buiten.

Karel de Valk geeft op dat moment als officier van justitie leiding aan het Overvallenteam van de politie in Twente. “Er waren weinig concrete aanknopingspunten,” vertelt hij. “Na verloop van tijd werd duidelijk dat we niet verder kwamen met deze zaak. We pakten alle zaken op, maar we moesten ook prioriteren. We hadden een team van een man of vijftien en 60 tot 80 overvallen per jaar, alleen al in Twente.” Veel aandacht van het team gaat in die tijd naar woningovervallen. Die zaken hebben topprioriteit, omdat een woningoverval doorgaans de grootste impact op slachtoffers heeft. Zaken waar weinig beweging in zit, belanden uiteindelijk op de plank. Zo ook de Zwarte Pietenoverval in Borne.

Ruis

Bijna een jaar later komt de opvallende overval toch weer ter sprake tijdens het wekelijks overleg met de politie. “Gerard Spit, een gedreven rechercheur, vertelde dat hij contact had gehad met het slachtoffer van de overval,” zegt De Valk. “Het ging helemaal niet goed met haar. Er stond natuurlijk wel in het dossier dat ze geraakt was met een knuppel, maar ons was toen niet duidelijk hoe ernstig dat was. De gevolgen voor haar leven bleken gigantisch: de vrouw had door de klap een hersenbeschadiging opgelopen.”

De Valk en de teamleider van het Overvallenteam besluiten de zaak opnieuw onder de loep te nemen, tegelijk met twee andere onopgeloste overvallen op tankstations in Hengelo en Enschede op 4 en 5 december 2014. Rechercheurs vinden een opvallend verband tussen deze overvallen: de overvaller in Borne droeg behalve een pietenpak ook een zogenoemde arafatsjaal en rode Puma-schoenen. Op camerabeelden van de overval in Hengelo is te zien dat de overvaller, ditmaal met pistool bewapend, dezelfde sjaal en schoenen draagt. Bovendien herkennen zij op de beelden van het tankstation in Hengelo een man die de plek lijkt te verkennen. Het is een bekende van de politie: P. R. Binnen bereik van de camera stapt hij in een Opel Zafira. Een bijzonder detail, omdat een getuige uit Borne de overvaller ook in een Opel Zafira heeft zien stappen.

“We hebben met een ruisstrategie de zaak verder in beweging proberen te krijgen,” zegt De Valk. “Daarbij tap je telefoons van verdachten of betrokkenen, terwijl je de zaak in de media onder de aandacht brengt. Als deze vervolgens contact met elkaar zoeken, bespreken ze misschien de ontwikkelingen in de zaak en zeggen dingen die in de opsporing gebruikt kunnen worden.”

De overvallen in Borne en Hengelo zijn te zien in Opsporing Verzocht en in Onder de Loep van RTV Oost. Omdat Sinterklaas inmiddels weer in het land is, pakken de media het verhaal goed op. Naast de bewakingsbeelden wordt ook een interview met het slachtoffer uitgezonden, waarin de zwaar aangeslagen vrouw vertelt hoe haar leven is ingestort na het voorval. “Ik wil een keer met hem ruilen,” zegt ze in het interview. “Laat hem maar voelen hoe vermoeiend mijn dag is, hoe het is om altijd hoofdpijn en oorsuizen te hebben. Hoe het is om te leven als een slak, terwijl je altijd een haas was.” Ze heeft moeite met spreken, door de hersenschade die ze heeft opgelopen bij de overval.

De emotionele video mist zijn doel niet. “Naar aanleiding van de uitzending kwamen al snel bruikbare tips binnen,” vertelt De Valk. “In een anonieme tip werd ene K. A. genoemd als de dader van zowel de overval in Hengelo als die in Borne. Hij zou spijt hebben dat hij de vrouw te hard had geslagen.”

Uit telefoongegevens blijkt dat K. A. in de weken rondom de overvallen maar liefst 45 keer telefonisch contact heeft gehad met verdachte P. R. Verder blijkt dat K. A. af en toe gebruikmaakte van de Opel Zafira van zijn vader. Door de media-aandacht komt de zaak ter sprake in telefoongesprekken van K. A. De politie luistert mee.

Daarna gaat het hard. Er is inmiddels voldoende verdenking om P. R. en K. A. aan te houden en huiszoekingen te verrichten. Bij P. R. wordt het pietenbroekje gevonden dat werd gedragen tijdens de overval. Is het niet ongelooflijk stom dat ze die broek een jaar lang hebben bewaard? “Er zijn honderden dingen die je verkeerd kunt doen bij een misdrijf als dit,” zegt De Valk. “Je kunt op zoveel manieren sporen achterlaten. Dan kan ik wel zeggen ‘wat ontzettend dom,’ maar als je grondig rechercheert vind je altijd wel iets.”

Na de zoekingen stapelt het bewijs zich op. De Valk: “Toen we hun elektronica leeggehaald hadden, bleek dat de verdachten vóór de overval op Google Maps hadden gezocht naar geschikte tankstations. Ook bleek dat K. A. de beelden van de overval in Opsporing Verzocht keer op keer op zijn telefoon had bekeken. Hij had foto’s van zichzelf op een onhandige manier digitaal bewerkt, om de rode schoenen weg te werken die op tv te zien waren.”

Alles bij elkaar is er dan meer dan genoeg voor een rechtszaak. “K. A. ontkende de eerste weken alles en beriep zich op zijn zwijgrecht,” zegt De Valk. “Maar met al het bewijs dat we hadden heeft hij uiteindelijk toch open kaart gespeeld en de overvallen bekend. Hij heeft alles opgebiecht: van de gezamenlijke voorbereiding en hoe P. R. hem heeft geschminkt, tot de vluchtauto die door R. werd bestuurd. P. R. is de hele rechtszaak consequent blijven ontkennen, en heeft alles afgeschoven op K. A.”

Wroeging

Tijdens de rechtszaak lijkt K. A. oprecht spijt te hebben van de overval. Hij kan het interview met het slachtoffer niet afkijken, en vraagt huilend om een gesprek met haar. “Verdachten roepen natuurlijk wel vaker dat ze spijt hebben,” zegt De Valk. “Vaak geloof ik daar weinig van, maar bij A. denk ik dat het authentiek is.”

Meestal rekent De Valk tijdens onderzoeken niet op het empathisch vermogen van verdachten: “Je kunt er niet van uitgaan dat een verdachte wroeging heeft, simpelweg omdat dat helaas niet vaak voorkomt. In mijn ervaring zijn de meeste daders van zware feiten zoals gewapende overvallen berekenend en vrijwel gewetenloos. Zij houden zich echt niet bezig met de gevolgen van hun daden voor anderen. Deze zaak was in die zin een uitzondering.”

Wie zoet is krijgt lekkers...

...wie stout is een flinke celstraf. De rechtbank verklaart de twee mannen schuldig aan beide overvallen. K. A. krijgt zes jaar gevangenisstraf, P. R. krijgt vijf jaar omdat de rechtbank hem als medeplichtige beschouwd, niet als medepleger. Ook moeten de twee schadevergoedingen betalen van in totaal meer dan 28.000 euro. De Valk is tevreden over de uitspraak. “De straf was vrijwel gelijk aan mijn eis, behalve dat de rechtbank P. R. een lagere celstraf heeft gegeven dan K. A. Ik heb in deze zaak altijd gevonden: gelijke monniken, gelijke kappen. Zeker omdat P. R. nooit openheid van zaken heeft gegeven, verdiende hij wat mij betreft dezelfde straf als K. A.”

De behandeling van de zaak kent een emotioneel moment wanneer de man van het slachtoffer namens haar gebruik maakt van het spreekrecht. “Dat was een heel bijzonder verhaal,” zegt De Valk. “Hij was vrijwilliger bij een stichting, en ging als Sinterklaas op bezoek bij bedrijven. Toen hij werd gebeld vanuit de ambulance was hij net klaar met een bezoek. Hij heeft zich snel afgeschminkt en is door zijn pieten naar het ziekenhuis begeleid.”

In hoger beroep blijft de uitspraak staan. Verdachte P. R. gaat daarna in cassatie: hij vindt dat niet bewezen kan worden dat hij wist dat K. A. geweld zou gebruiken. Bovendien vindt hij de schadevergoeding onterecht, omdat hij de klap niet heeft uitgedeeld. Begin 2018 oordeelt de Hoge Raad dat de zaak correct is beoordeeld. De veroordeling en de straf blijven gehandhaafd.

Impact

De Valk heeft bij de vervolging oog gehad voor het leed van het slachtoffer, maar vond de gevolgen voor de samenleving ook belangrijk. “Dat voor de overval gebruik is gemaakt van een vrolijke vermomming die hoort bij een kinderfeest, maakte het voor mij extra kwalijk. Ik zag tijdens de zitting hoe erg de beelden van de overval binnenkomen, door het scherpe contrast tussen kinderfeest en geweld. Je ziet hem in een vrolijk gekleurd pietenpak binnenkomen, en dan haalt hij uit die zak een knuppel tevoorschijn en pleegt een brute overval. Dat heeft impact op de maatschappij.”

Uiteindelijk hebben de verdachten hun vonnis getekend met de klap die tijdens de overval is uitgedeeld. Door de ernstige gevolgen daarvan is de zaak opnieuw in beweging gebracht. Het geeft De Valk veel voldoening dat de zaak uiteindelijk toch is opgelost: “We hebben veel middelen ingezet, en het hele team heeft heel hard gewerkt. Na zo’n lange tijd een zaak rond krijgen die aanvankelijk onoplosbaar lijkt, geeft een enorme kick.”